Borelioza z Lyme - objawy, diagnostyka i skuteczne leczenie

Borelioza z Lyme jest wieloukładową chorobą zakaźną przenoszoną przez kleszcze. Wywołują ją krętki z rodzaju Borrelia (najczęściej Borrelia burgdorferi i pokrewne gatunki), które dostają się do organizmu człowieka poprzez ukąszenie zakażonego kleszcza z rodzaju Ixodes. Rezerwuarem bakterii są drobne gryzonie i ptaki, a kleszcz zaraża się od nich podczas żerowania, by następnie móc przenieść zakażenie na człowieka. Borelioza występuje przede wszystkim w klimacie umiarkowanym - w Ameryce Północnej, Europie i Azji. W Polsce choroba ta stanowi narastający problem; dla przykładu w 2022 roku zarejestrowano ok. 17,4 tysięcy nowych przypadków boreliozy, co odpowiada zapadalności 45,9 na 100 tys. mieszkańców. Nieleczona borelioza może prowadzić do poważnych powikłań, jednak wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie antybiotykami pozwala na pełne wyleczenie większości pacjentów.

Przyczyny i sposób zakażenia

Przyczyną boreliozy są bakterie Borrelia należące do grupy krętków, przenoszone na człowieka przez ukąszenia zakażonych kleszczy. W Europie najczęstszymi patogennymi gatunkami są Borrelia afzelii i Borrelia garinii, a w Ameryce Północnej Borrelia burgdorferi sensu stricto. Do zakażenia dochodzi najczęściej w miesiącach wiosenno-letnich, gdy jesteśmy bardziej narażeni na kontakt z kleszczami w lasach, na łąkach czy działkach. Kleszcz musi wkłuć się w skórę i żerować przez pewien czas (zwykle co najmniej 24-48 godzin), aby bakterie przeniknęły do organizmu człowieka - ryzyko transmisji rośnie wraz z czasem pozostawania kleszcza w skórze. Same ugryzienia kleszcza są bezbolesne i często pozostają niezauważone; szacuje się, że znaczna część osób z boreliozą nie pamięta momentu ukąszenia. Bakterie Borrelia z układu pokarmowego kleszcza przedostają się do krwi człowieka podczas ssania krwi. Zakażenie nie przenosi się bezpośrednio między ludźmi - nie ma dowodów, by boreliozę można było zarazić się od innej osoby w codziennych kontaktach czy drogą kropelkową.

Objawy boreliozy - etapy choroby

Objawy boreliozy zależą od stadium choroby i mogą dotyczyć różnych układów organizmu. Zazwyczaj wyróżnia się wczesną boreliozę (infekcja zlokalizowana lub wczesne stadium rozsiane, występujące w ciągu dni do tygodni od ukąszenia) oraz późną boreliozę (stadium przewlekłe, rozwijające się po miesiącach lub latach, jeśli choroba nie była leczona). Poniżej przedstawiamy najczęstsze objawy w poszczególnych etapach.

• Wczesna borelioza (stadium zlokalizowane) - Najbardziej charakterystycznym wczesnym objawem jest rumień wędrujący - okrągła lub owalna czerwona plama na skórze, często z przejaśnieniem w środku, pojawiająca się w miejscu ukąszenia po 3-30 dniach (średnio około tygodnia). Rumień stopniowo powiększa się obwodowo, osiągając zwykle średnicę powyżej 5 cm. Nie boli ani nie swędzi, bywa ciepły w dotyku. W około 60-80% przypadków zakażenia borelią występuje taki charakterystyczny wysypkowy odczyn skóry. Uwaga: brak rumienia nie wyklucza boreliozy - u części chorych zmiana skórna może nie wystąpić lub pozostać niezauważona. Oprócz rumienia mogą pojawić się objawy grypopodobne: gorączka lub stany podgorączkowe, zmęczenie, bóle głowy, mięśni i stawów, powiększenie węzłów chłonnych. Symptomy te mogą trwać kilka dni do kilku tygodni. Niekiedy we wczesnej fazie boreliozy (kilka tygodni od zakażenia) dochodzi już do pierwszych oznak rozsiewu krętków - mogą wystąpić wtedy np. mnogie rumienie (wielomiejscowe zmiany skórne podobne do rumienia wędrującego) albo rzadko wczesne objawy neurologiczne czy kardiologiczne.
• Wczesna borelioza rozsiana (stadium uogólnione, tygodnie do miesięcy od zakażenia) - Na tym etapie bakterie rozprzestrzeniają się z miejsca pierwotnej infekcji po organizmie. U około 10% nieleczonych chorych w ciągu kilku tygodni rozwija się neuroborelioza - zakażenie układu nerwowego. Typowe objawy ostrej neuroboreliozy to zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (bóle głowy, sztywność karku, światłowstręt), porażenia nerwów czaszkowych (najczęściej jednostronne lub obustronne porażenie nerwu twarzowego powodujące opadnięcie kącika ust lub powiek) oraz zapalenie korzeni nerwowych (tzw. zapalenie korzonków - silne, piekące bóle promieniujące wzdłuż nerwów). Objawy neurologiczne zwykle pojawiają się kilka tygodni do 2-3 miesięcy po ukąszeniu kleszcza. Borelioza może też we wczesnym okresie zaatakować serce - mówimy wtedy o boreliozie sercowej (Lyme carditis). Może ona objawiać się zaburzeniami rytmu serca, np. blokiem przedsionkowo-komorowym (upośledzenie przewodzenia impulsów elektrycznych w sercu) prowadzącym do zawrotów głowy, omdleń czy duszności. Inne możliwe wczesne manifestacje rozsianej boreliozy to nawracające bóle i obrzęki stawów (najczęściej dużych, np. kolanowych) - mogą one sygnalizować wczesne zapalenie stawów. U części pacjentów pojawiają się też niespecyficzne objawy ogólne, jak silne zmęczenie, osłabienie, bóle mięśni i stawów, które mogą utrzymywać się przez pewien czas pomimo leczenia.
• Późna borelioza (stadium przewlekłe) - Rozwija się u osób, które nie były leczone w początkowym okresie zakażenia. Objawy mogą wystąpić po wielu miesiącach, a nawet latach od ukąszenia. Jedną z późnych manifestacji skórnych boreliozy jest acrodermatitis chronica atrophicans (przewlekłe zanikowe zapalenie skóry) - sinoczerwone zmiany skórne z postępującym zanikiem skóry, najczęściej na kończynach (np. na grzbietach stóp lub dłoni), którym może towarzyszyć neuropatia obwodowa. Późna neuroborelioza przewlekła objawia się zazwyczaj jako trudne do odróżnienia od innych chorób neurologicznych zapalenie mózgu i rdzenia - mogą wystąpić objawy przypominające stwardnienie rozsiane (zaburzenia chodu, spastyczność, zaburzenia równowagi) czy stwardnienie zanikowe boczne. U części chorych rozwija się przewlekłe Lyme arthritis - nawracające lub przewlekłe zapalenie stawów, typowo jednego dużego stawu (najczęściej kolanowego) z obrzękiem i wysiękiem. W późnej fazie wszystkie te zmiany są skutkiem aktywnego, długo utrzymującego się zakażenia i zazwyczaj ustępują pod wpływem antybiotykoterapii, choć niekiedy nie całkowicie - szczególnie jeśli doszło do trwałego uszkodzenia tkanek przed leczeniem. Warto dodać, że zakażenie Borrelia może przebiegać także bezobjawowo - u części osób przeciwciała we krwi świadczą o przebytym kontakcie z bakterią pomimo braku jakichkolwiek dolegliwości.

Diagnostyka boreliozy

Rozpoznanie boreliozy opiera się na obrazie klinicznym popartym odpowiednimi badaniami laboratoryjnymi. Kluczowe jest tutaj skojarzenie objawów pacjenta z możliwością ukąszenia przez kleszcza (pobyt na terenie występowania kleszczy, czas roku, fakt zauważenia kleszcza na skórze itp.). Jeśli u pacjenta występuje charakterystyczny rumień wędrujący, samo to znalezisko wystarcza do rozpoznania boreliozy - zgodnie z wytycznymi nie ma wtedy potrzeby wykonywania badań laboratoryjnych, ponieważ obecność typowego rumienia jest dowodem zakażenia. Rumień wędrujący pojawia się we wczesnym okresie, kiedy organizm nie zdążył jeszcze wytworzyć przeciwciał - testy serologiczne mogą wtedy dać wynik fałszywie ujemny, dlatego lekarz rozpocznie leczenie od razu na podstawie objawów.

W innych przypadkach (brak rumienia lub późniejsze stadia choroby) do potwierdzenia boreliozy wykorzystuje się badania serologiczne, wykrywające przeciwciała, które układ odpornościowy wytwarza w odpowiedzi na infekcję. Standardowo stosuje się diagnostykę dwustopniową: najpierw wykonuje się test przesiewowy metodą immunoenzymatyczną (np. test ELISA) w celu wykrycia przeciwciał IgM i IgG przeciw B. burgdorferi we krwi. Jeżeli wynik jest dodatni lub wątpliwy, konieczne jest potwierdzenie testem Western blot, który wykrywa przeciwciała przeciwko konkretnym białkom krętków (dzięki czemu ma większą swoistość). Taki dwustopniowy algorytm (ELISA + Western blot) jest zalecany zarówno w Europie, jak i w USA, ponieważ minimalizuje ryzyko błędnej diagnozy. Pamiętajmy, że pozytywny wynik badania w kierunku boreliozy nie zawsze oznacza aktywną chorobę. Przeciwciała klasy IgM pojawiają się dopiero po 2-4 tygodniach od zakażenia, a przeciwciała IgG po 4-8 tygodniach. We wczesnym okresie infekcji wyniki mogą więc być fałszywie ujemne - pacjent zakażony może nie mieć jeszcze wykrywalnych przeciwciał. Z kolei u osób, które kiedyś przeszły boreliozę (lub bezobjawowe zakażenie), przeciwciała IgG mogą utrzymywać się we krwi przez wiele lat. Oznacza to, że dodatni wynik testu u kogoś bez typowych objawów może świadczyć o przebytym kontakcie z Borrelia w przeszłości, a niekoniecznie o obecnej chorobie. Dlatego interpretacja wyników wymaga doświadczenia lekarza - zawsze powinna być odniesiona do objawów klinicznych i wywiadu.

W badaniach serologicznych najczęściej oznacza się dwie klasy przeciwciał: IgM (wcześniejsze, świadczące o świeżej infekcji, pojawiają się po 2-4 tygodniach i zanikają zwykle w ciągu kilku miesięcy) oraz IgG (późniejsze, długo utrzymujące się, świadczące o przebytym lub przewlekłym zakażeniu). W praktyce wynik IgM ma znaczenie tylko we wczesnym okresie choroby - obecność przeciwciał IgM bez IgG u pacjenta z objawami przewlekłymi zwykle oznacza wynik fałszywie dodatni. Fałszywe dodatnie reakcje w testach na boreliozę mogą występować m.in. u osób z innymi infekcjami (np. pewne wirusy, krętek kiły) lub chorobami autoimmunologicznymi - stąd konieczność testu potwierdzenia i ostrożnej interpretacji.

W niektórych sytuacjach diagnostycznych wykonuje się także badania bezpośrednie, wykrywające samą bakterię lub jej materiał genetyczny. Przykładowo, przy podejrzeniu boreliozy układu nerwowego zaleca się badanie płynu mózgowo-rdzeniowego - poszukuje się w nim przeciwciał przeciw B. burgdorferi i ocenia tzw. wskaźnik wewnątrzoponowej syntezy (czyli czy przeciwciała powstają lokalnie w ośrodkowym układzie nerwowym). Innym przykładem jest badanie PCR, które pozwala wykryć DNA bakterii - stosuje się je np. w płynie stawowym przy podejrzeniu boreliozowego zapalenia stawów, w biopsji zmienionej skóry (rumienia wędrującego lub acrodermatitis chronica atrophicans), rzadziej w krwi. Metody PCR są bardzo czułe, ale ich dostępność jest ograniczona, a dodatni wynik nie zawsze oznacza aktywną chorobę (może wykrywać pozostałości DNA po martwych krętkach). Badania diagnostyczne kleszcza (czyli analizowanie usuniętego kleszcza pod kątem obecności Borrelia) nie są zalecane, ponieważ nawet jeśli kleszcz był nosicielem, nie oznacza to automatycznie zakażenia człowieka - zdecydowana większość ukąszeń nie prowadzi do choroby. Zamiast badać kleszcza, lepiej obserwować siebie - w razie pojawienia się objawów należy zgłosić się do lekarza.

Leczenie boreliozy

Leczenie boreliozy polega na podawaniu odpowiednich antybiotyków, które eliminują krętki z organizmu. Dobór antybiotyku, droga podania i czas leczenia zależą od fazy choroby oraz od zajętych narządów, a także od wieku pacjenta i ewentualnych przeciwwskazań (np. ciąża, uczulenia). W leczeniu boreliozy stosuje się antybiotyki, o których wiadomo, że działają na B. burgdorferi - należą do nich przede wszystkim doksycyklina, amoksycylina, aksetyl cefuroksymu, a w cięższych przypadkach ceftriakson lub inne cefalosporyny podawane dożylnie. W razie uczulenia na penicyliny (np. na amoksycylinę) alternatywnie stosuje się azytromycynę lub inne antybiotyki z grupy makrolidów, choć uważa się je za leki drugiego wyboru (mogą być nieco mniej skuteczne). Poniżej przedstawiono typowe schematy leczenia standardowego:

• Wczesna borelioza (rumień wędrujący i objawy grypopodobne): Leczeniem pierwszego rzutu jest doksycyklina doustnie - zwykle w dawce 2 × 100 mg na dobę. Czas terapii wynosi od 14 do 21 dni (polskie wytyczne dopuszczają nawet krótszy, 7-10-dniowy kurs doksycykliny w niepowikłanej boreliozie, ale większość lekarzy zaleca ok. 14 dni). U kobiet w ciąży, matek karmiących oraz dzieci poniżej 8. roku życia doksycyklina jest przeciwwskazana - zamiast niej podaje się amoksycylinę (doustnie, zazwyczaj 3 × 500 mg na dobę u dorosłych) lub aksetyl cefuroksymu (doustnie, 2 × 500 mg na dobę). Te antybiotyki również podaje się przez 14-21 dni. Objawy powinny ustąpić w ciągu kilku tygodni od zakończenia leczenia. Nie zaleca się stosowania antybiotyków profilaktycznie po samym ukąszeniu, jeśli nie wystąpiły objawy (szczegóły w części o profilaktyce) - leki włączamy dopiero gdy są podstawy do rozpoznania choroby.
• Neuroborelioza (zajęcie układu nerwowego): Jeśli borelioza spowodowała zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, wielokorzeniowe zapalenie nerwów (radikuloneuropatię) lub inne poważne objawy neurologiczne, zaleca się leczenie w warunkach szpitalnych. Antybiotykiem z wyboru jest ceftriakson podawany dożylnie (zwykle 2 g raz na dobę) przez 14-28 dni. W niektórych przypadkach można zastosować inne antybiotyki dożylne (np. cefotaksym, penicylinę krystaliczną) lub - u pacjentów bez zapalenia opon, np. z izolowanym porażeniem nerwu twarzowego - doksycyklinę doustnie przez 2-3 tygodnie. Większość pacjentów z neuroboreliozą odczuwa wyraźną poprawę już po kilku dniach terapii dożylnej, jednak pełny powrót do zdrowia (zwłaszcza regeneracja uszkodzonych nerwów) może zająć wiele tygodni lub miesięcy.
• Borelioza stawowa (zapalenie stawów): W przypadku zajęcia stawów, szczególnie gdy jest to pierwsze epizodyczne zapalenie, standardem jest dłuższa antybiotykoterapia doustna. Najczęściej stosuje się doksycyklinę (2 × 100 mg) przez 28 dni, ewentualnie amoksycylinę (3 × 500-750 mg) lub cefuroksym (2 × 500 mg) również przez około 4 tygodnie. U większości chorych objawy stawowe ustępują w ciągu kilku tygodni od zakończenia leczenia. Jeśli jednak zapalenie stawu nawraca lub utrzymuje się pomimo prawidłowo przeprowadzonej terapii, dopuszcza się powtórzenie 4-tygodniowego cyklu antybiotyku (najczęściej zmienia się wtedy lek lub drogę podania, np. podaje dożylnie ceftriakson). Zanim zastosuje się kolejny cykl, lekarz zwykle upewnia się, czy objawy nie mają innej przyczyny (np. choroby reumatycznej). Warto podkreślić, że przedłużające się dolegliwości stawowe po leczeniu nie zawsze oznaczają aktywną infekcję - czasem są wynikiem wtórnych zmian zapalnych w stawie i ustępują samoistnie z czasem.
• Inne postaci późnej boreliozy: Zmiany skórne typu acrodermatitis chronica atrophicans leczy się doustnie doksycykliną lub amoksycyliną przez 21-28 dni (u dorosłych), co zwykle prowadzi do zahamowania procesu chorobowego. W przypadku boreliozy serca zakres leczenia zależy od ciężkości - przy łagodniejszych objawach (np. niewielki blok przedsionkowo-komorowy Iº) często stosuje się doksycyklinę przez 2-3 tygodnie, natomiast cięższe zaburzenia rytmu lub blok IIIº mogą wymagać ceftriaksonu dożylnie również przez 14-21 dni.

Skuteczność leczenia: Większość chorych na boreliozę zdrowieje po prawidłowej antybiotykoterapii. Czasami objawy (np. bóle, uczucie zmęczenia) mogą utrzymywać się przez kilka tygodni lub miesięcy po leczeniu - stan ten nazywany jest zespołem poboreliozowym (Post-Lyme syndrome). Ważne jest jednak, że nie świadczy on o nadal trwającym zakażeniu, lecz raczej o wolnym wygaszaniu się odpowiedzi immunologicznej i potrzebie regeneracji uszkodzonych tkanek. Badania kliniczne wykazały, że długotrwałe lub powtarzane kursy antybiotyków nie przyspieszają ustępowania tych późnych dolegliwości, a mogą wręcz zaszkodzić. Dlatego obecne standardy podkreślają, by nie stosować przewlekłej antybiotykoterapii ponad zalecany czas - leczenie boreliozy nie powinno trwać dłużej niż 28 dni ciągłej terapii jednym cyklem (wyjątkiem są bardzo szczególne sytuacje, jak wspomniana konieczność drugiego cyklu w nawracającym zapaleniu stawów). Brak jest dowodów naukowych na skuteczność tzw. "długiego leczenia" antybiotykami w boreliozie, a takie postępowanie niesie ryzyko powikłań (np. uszkodzenia wątroby, biegunki z C. difficile, reakcje alergiczne) oraz przyczynia się do narastania oporności bakterii na leki. Zamiast tego, pacjentom z utrzymującymi się objawami po leczeniu zaleca się rehabilitację, leczenie objawowe i regularną kontrolę lekarską. Dobrą wiadomością jest to, że nawet późno wykrytą boreliozę można skutecznie wyleczyć - choć zajmuje to więcej czasu, antybiotyki zazwyczaj eliminują infekcję, a poprawa kliniczna następuje stopniowo wraz z regeneracją organizmu.

Profilaktyka - jak zapobiegać zakażeniu

Zapobieganie boreliozie polega przede wszystkim na unikaniu ukąszeń kleszczy. Ponieważ nie dysponujemy obecnie dostępną szczepionką chroniącą przed boreliozą, działania profilaktyczne skupiają się na ochronie przed kleszczami i wczesnym ich usuwaniu ze skóry. Oto najważniejsze zalecenia:

• Unikanie siedlisk kleszczy: Staraj się unikać wysokiej trawy, zarośli i ściółki leśnej, zwłaszcza późną wiosną i latem, gdy aktywność kleszczy jest największa. Jeśli spacerujesz po lesie lub łące, trzymaj się środka ścieżki, unikaj ocierania się o krzaki. W miarę możliwości nie siadaj bezpośrednio na trawie.
• Odpowiedni ubiór: Wybierając się na teren, gdzie mogą być kleszcze, załóż odzież ochronną - długie spodnie, wysokie skarpety, pełne buty, koszulę z długim rękawem. Jasne ubrania ułatwiają zauważenie pełzającego kleszcza. Możesz także rozważyć ubrania impregnowane permetryną (substancją odstraszającą i zabijającą kleszcze), dostępne dla leśników czy turystów. Permetryną można też spryskać własną odzież (zawsze stosuj się do instrukcji producenta). Pamiętaj, aby po powrocie z lasu wyprać i wysuszyć odzież - kleszcze mogą przetrwać na ubraniu.
• Środki odstraszające (repelenty): Stosuj na odsłoniętą skórę i ubranie repelenty przeciwkleszczowe. Najskuteczniejsze są preparaty zawierające DEET (np. 20-30% dla dorosłych), ikarydynę, IR3535 lub olejek z eukaliptusa cytrynowego. Spryskaj nimi nogawki, buty, ręce i kark - miejsca najbardziej narażone. Pamiętaj o powtarzaniu aplikacji zgodnie z instrukcją (zwłaszcza jeśli się spocisz). Nie stosuj wysokoprocentowego DEET u małych dzieci - dla nich wybierz repelenty przeznaczone dla dzieci (o niższym stężeniu lub oparte na IR3535).
• Oględziny ciała po powrocie z terenu: Po każdej wycieczce do lasu, na łąkę czy do parku dokładnie obejrzyj całe ciało w jasnym oświetleniu. Kleszcze najczęściej wchodzą na nogi i wspinają się w górę, szukając miękkiej, wilgotnej okolicy do wkłucia. Zwróć szczególną uwagę na naturalne zagłębienia i fałdy skórne: okolice pachwin, pachy, zgięcia kolan i łokci, okolice pasa, szyję i linię włosów na karku, za uszami. U dzieci kleszcze często lokują się na głowie i szyi, np. we włosach - dokładnie przejrzyj skórę głowy dziecka (najlepiej gęstym grzebieniem). Pomocne bywa wzięcie prysznica po powrocie - spłucze niezbyt mocno przyczepione kleszcze.
• Usuwanie kleszczy: Jeśli znajdziesz wbitego kleszcza, usuń go jak najszybciej - najlepiej w ciągu pierwszych godzin od przyczepienia, co znacząco zmniejsza ryzyko zakażenia. Do wyjęcia kleszcza użyj pęsety o wąskich końcach (lub specjalnej karty czy lassa do usuwania kleszczy). Chwyć kleszcza tuż przy skórze (za główkę, jak najbliżej aparatu gębowego) i pociągnij stanowczym, jednostajnym ruchem prostopadle do skóry. Nie wykręcaj kleszcza, nie miażdż go palcami ani nie smaruj żadnymi substancjami (masłem, alkoholem, benzyną) - to nieskuteczne i niewskazane metody. Po wyjęciu kleszcza zdezynfekuj miejsce ukłucia środkiem odkażającym (np. spirytusem 70% czy preparatem z oktenidyną). Jeśli część głowowa kleszcza zostanie w skórze, nie panikuj - sama obecność pozostawionych fragmentów nie zwiększa ryzyka zakażenia boreliozą. Możesz próbować delikatnie ją wyciągnąć sterylną igłą (jak drzazgę), ale jeśli się nie uda - pozwól skórze się zagoić; organizm zwykle sam odrzuci resztki kleszcza jako ciało obce po pewnym czasie. Obserwuj uważnie miejsce po ukąszeniu przez kolejne 30 dni - jeśli pojawi się zaczerwienienie i powiększająca plama (rumień) lub objawy grypopodobne, skontaktuj się z lekarzem.
• Chemioprofilaktyka (profilaktyka antybiotykowa): Rutynowe przyjmowanie antybiotyku "na wszelki wypadek" po każdym ukąszeniu kleszcza nie jest zalecane. Większość ukąszeń nie prowadzi do zakażenia, a antybiotyk ma też skutki uboczne - nie ma więc potrzeby narażać się na nie bez wskazań. Wyjątkowe sytuacje mogą jednak skłonić lekarza do rozważenia profilaktyki antybiotykiem. Według aktualnych wytycznych, u dorosłych można podać jednorazowo 200 mg doksycykliny po ukąszeniu, jeśli: doszło do wysokiego ryzyka ekspozycji (np. wiele ukłuć) na obszarze o bardzo wysokiej częstości zakażonych kleszczy i stało się to u osoby, która przyjechała spoza takiego terenu. Taka pojedyncza dawka powinna być zażyta do 72 godzin od usunięcia kleszcza. Prościej mówiąc - profilaktykę rozważa się np. u turysty, który został masowo pokłuty przez kleszcze na obszarze endemicznym o wysokiej zapadalności, a nie u mieszkańca regionu, gdzie borelioza występuje stale (bo taka osoba i tak jest często eksponowana). Decyzję o ewentualnym podaniu antybiotyku po ukąszeniu lekarz podejmuje indywidualnie. W większości przypadków zaleca się obserwację - monitorowanie, czy nie rozwiną się objawy, zamiast natychmiastowego przyjmowania leków.

Podsumowując, najlepsza profilaktyka to unikanie ukąszeń kleszczy i szybkie ich usuwanie. Warto też edukować się i innych - znajomość wyglądu rumienia wędrującego oraz innych wczesnych objawów boreliozy może przyspieszyć rozpoznanie choroby. Jeśli dużo czasu spędzasz w terenach zalesionych (np. praca leśnika) lub planujesz wakacje w rejonach o wysokiej zachorowalności, zastosuj powyższe środki ostrożności. Pamiętaj, że borelioza jest uleczalna - kluczem jest jednak wczesne wykrycie i właściwe leczenie zgodne z wytycznymi medycznymi. Dzięki temu można uniknąć poważnych powikłań i cieszyć się pełnym zdrowiem.