Czarna ospa (ospa prawdziwa): objawy, diagnostyka i co zrobić przy podejrzeniu

Czarna ospa, znana też jako ospa prawdziwa (łac. variola vera), to ciężka choroba zakaźna wywoływana przez wirus ospy prawdziwej z rodziny pokswirusów (Orthopoxvirus). Była to jedna z najbardziej śmiercionośnych chorób w historii ludzkości - szacuje się, że w samym XX wieku spowodowała śmierć ponad 300 milionów ludzi¹. Wirus ospy prawdziwej przenosi się wyłącznie między ludźmi (brak rezerwuaru zwierzęcego), co ostatecznie umożliwiło całkowite zwalczenie choroby. Dzięki globalnej kampanii szczepień Światowa Organizacja Zdrowia w 1980 roku ogłosiła eradykację (wykorzenienie) czarnej ospy². Oznacza to, że obecnie nie występują już naturalne zakażenia tym wirusem - jest to jedyna choroba zakaźna człowieka, którą udało się wyeliminować na całym świecie. Wirus variola nadal jednak istnieje w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych - żywe próbki są przechowywane w dwóch oficjalnych ośrodkach (w USA i w Rosji) do celów badawczych². Z uwagi na możliwość wykorzystania jako broni biologicznej wirus ten pozostaje obiektem ścisłego nadzoru bezpieczeństwa biologicznego.

Występowanie: Przed erą szczepień ospa prawdziwa występowała na całym świecie, powodując liczne epidemie. Wyróżniano dwie odmiany wirusa: variola major (postać "wielka" ospy) oraz variola minor (alastrim). Odmiana variola major powodowała klasyczną czarną ospę o wysokiej śmiertelności sięgającej około 30% u osób nieuodpornionych, natomiast variola minor wywoływała łagodniejszą postać choroby o śmiertelności poniżej 1%¹. W historii zdarzały się także szczególnie złośliwe postacie kliniczne, takie jak ospa krwotoczna (tzw. czarna ospa w wąskim znaczeniu - z rozległymi krwawieniami do skóry i błon śluzowych) oraz ospa złośliwa (postać płaska), które niemal zawsze kończyły się zgonem pacjenta.

Sytuacja po eradykacji: Po wyeliminowaniu choroby zaprzestano rutynowych szczepień przeciw ospie prawdziwej. W Polsce ostatnie obowiązkowe szczepienia wykonano w 1980 roku; obecnie większość populacji nie posiada już odporności na wirusa variola². Ostatnia odnotowana epidemia czarnej ospy w naszym kraju miała miejsce we Wrocławiu w 1963 roku - zachorowało wówczas 99 osób, z których 7 zmarło³. Była to również ostatnia większa epidemia ospy prawdziwej w Europie. Od tamtej pory nie odnotowano nowych przypadków naturalnych, a pojedyncze alarmy (np. laboratoryjne) nie potwierdziły czynnych zakażeń.

Drogi zakażenia i epidemiologia

W źródłem zakażenia ospą prawdziwą był zawsze chory człowiek - choroba nie ma zwierzęcego rezerwuaru, co było kluczowe dla jej zwalczenia¹. Wirus variola przenosi się przede wszystkim drogą kropelkową, tj. poprzez bliski kontakt z osobą chorą i wdychanie aerozolu wydzielin z dróg oddechowych. Do zakażenia mogło dochodzić również poprzez kontakt bezpośredni z chorym (np. dotykanie zmian skórnych) lub kontakt pośredni - przez skażone przedmioty, takie jak pościel, ubrania czy naczynia używane przez zakażonego². Nie stwierdzono nosicielstwa bezobjawowego - osoba zakażona zawsze po pewnym czasie rozwijała objawy.

Zakaźność: Chory na czarną ospę stawał się zakaźny dopiero w momencie pojawienia się pierwszych zmian skórnych (wysypki) i pozostawał niebezpieczny dla otoczenia aż do odpadnięcia ostatnich strupów. Okres zakaźności wynosił zwykle około 3 tygodni - aż do pełnego wygojenia się zmian². Największe ryzyko przeniesienia wirusa występowało w pierwszym tygodniu od pojawienia się wysypki, gdy w zmianach skórnych i śluzówkowych obecne są aktywne cząstki wirusa w dużej ilości. Wraz z zasychaniem krost i tworzeniem strupów zakaźność stopniowo malała. W przeciwieństwie do ospy wietrznej, osoba chora na ospę prawdziwą nie zarażała przed wystąpieniem objawów - okres utajenia przebiegał bez rozsiewania wirusa.

Okres wylęgania: Inkubacja (czas od zakażenia do wystąpienia objawów) wynosiła zwykle około 12-14 dni, z możliwym zakresem od 7 do 17 dni¹. W tym czasie wirus namnażał się w węzłach chłonnych, a następnie drogą krwi docierał do narządów wewnętrznych (śledziony, szpiku) i skóry.

Sezonowość i zasięg: Historycznie ospa prawdziwa występowała endemicznie w wielu regionach świata. Najwięcej przypadków notowano w miesiącach zimowych i wczesną wiosną (sprzyjało temu przebywanie ludzi w skupiskach w pomieszczeniach). Choroba szerzyła się szybko w społecznościach, w których pojawił się chory - stąd regularnie wybuchały epidemie. Dzięki masowym szczepieniom i ścisłej izolacji chorych udało się stopniowo ograniczać ogniska zapalne aż do całkowitego przerwania łańcucha transmisji w latach 70. XX w².

Objawy i przebieg czarnej ospy

Pierwsze objawy czarnej ospy pojawiają się nagle po bezobjawowym okresie wylęgania. Początkowa faza (prodromalna) przypomina ciężką infekcję grypopodobną i trwa 2-4 dni. Do głównych symptomów należą:

• Wysoka gorączka (często >39°C), dreszcze.
• Silne bóle głowy i karku.
• Bóle pleców i mięśni, znaczne osłabienie, uczucie rozbicia.
• Często nudności, wymioty lub ból brzucha.
• Brak apetytu i ogólne złe samopoczucie.

W fazie prodromalnej chorzy są już ciężko chorzy - mają wysoka gorączkę i mogą być splątani. Po około 2-3 dniach tych objawów pojawia się najbardziej charakterystyczny znak czarnej ospy: osutka (wysypka) grudkowo-pęcherzykowa na skórze i błonach śluzowych.

Charakterystyka wysypki ospowej: Początkowo na skórze widoczne są czerwone plamki, które szybko przekształcają się w grudki. W ciągu 1-2 dni grudki wypełniają się przejrzystym płynem, stając się pęcherzykami, a następnie mętną treścią ropną - wtedy nazywamy je krostami. Krosty ospowe są twarde, napięte i osadzone głęboko w skórze, bardzo bolesne przy dotyku. Po około 8-10 dniach od pojawienia się wysypki krosty zaczynają zasychać i tworzą strupy, które następnie odpadają w ciągu kolejnych 1-2 tygodni. Po odpadnięciu strupów pozostają charakterystyczne wgłębione blizny (dziobowate blizny na skórze), szczególnie widoczne na twarzy¹. Ubytek tkanki spowodowany głębokim uszkodzeniem skóry odróżnia blizny po czarnej ospie od zmian po ospie wietrznej.

Rozmieszczenie wysypki: W odróżnieniu od ospy wietrznej, zmiany skórne w czarnej ospie mają rozkład odśrodkowy - najgęstsze są na twarzy oraz kończynach (ramiona, przedramiona, dłonie, podudzia i stopy), a mniej na tułowiu⁴. Bardzo często wykwity pojawiają się też na dłoniach i stopach oraz na błonach śluzowych jamy ustnej, gardła i nosa (powodując owrzodzenia). W obrębie danego obszaru ciała wszystkie zmiany są na tym samym etapie rozwoju - to znaczy, że w danej okolicy ciała jednocześnie widoczne są wyłącznie plamki i grudki lub wyłącznie pęcherzyki lub wyłącznie krosty (synchronizacja wysypki)⁴. To ważna cecha odróżniająca ospę prawdziwą od np. ospy wietrznej, w przebiegu której wysypka jest bardziej zagęszczona na tułowiu, rzadko obejmuje dłonie/stopy i cechuje się różnorodnością zmian - jednocześnie obecne są i świeże plamki, i pęcherzyki, i strupki ("gwiaździste niebo")⁴. Ponadto przebieg ospy wietrznej jest zwykle łagodniejszy - nie występuje tak wysoka gorączka i ciężki stan ogólny jak w czarnej ospie. Te różnice w obrazie klinicznym pozwalają lekarzom odróżnić obie choroby.

Ciężkość przebiegu: Ospa prawdziwa była chorobą o bardzo ciężkim przebiegu. Gorączka utrzymuje się często przez cały okres wysypki (spada dopiero po wytworzeniu strupów). Chory cierpi z powodu bólu, odwodnienia, może dojść do powikłań takich jak zakażenia bakteryjne zmian skórnych, zapalenie płuc, a nawet zapalenie mózgu. Śmiertelność wynosiła średnio około 30% w klasycznej postaci choroby u osób niezaszczepionych¹. Najczęstszą bezpośrednią przyczyną śmierci była toksemia (ogólne zatrucie organizmu toksynami wirusa) i powikłania septyczne wskutek nadkażenia zmian skórnych. U osób, które przeżyły, oprócz blizn na skórze nierzadko stwierdzano powikłania takie jak utrata wzroku (blizny na rogówce po zmianach na spojówkach) czy trwałe osłabienie. W przypadku łagodniejszej odmiany variola minor śmiertelność była dużo niższa (<1%), a przebieg lżejszy - jednak nawet ta forma choroby mogła pozostawiać blizny i powodować powikłania.

Szczególne postacie kliniczne: U około 2-5% chorych na ospę prawdziwą rozwijały się nietypowe, piorunujące formy choroby:

• Ospa krwotoczna (czarna ospa) - cechowała się występowaniem podskórnych wylewów krwi w obrębie zmian skórnych i na błonach śluzowych. Pojawiały się sinoczarne wybroczyny, stąd nazwa "czarna ospa". Ta postać występowała zwykle bardzo szybko (jeszcze przed pojawieniem typowych pęcherzyków) i niemal zawsze kończyła się zgonem pacjenta w ciągu kilku dni.
• Ospa złośliwa (postać płaska) - charakteryzowała się brakiem tworzenia typowych wyraźnych krost. Zamiast tego na skórze pojawiała się rozlana, ciągła wysypka (stąd nazwa "postać płaska"), która nie ulegała prawidłowemu ropieniu. Ta forma również przebiegała śmiertelnie - chory często umierał zanim strupy zdążyły się uformować.

Na szczęście powyższe złośliwe postacie były rzadkie. Większość pacjentów, którzy przeżyli czarną ospę, wracała do zdrowia w ciągu kilku tygodni od odpadnięcia strupów, pozostając jednak z trwałymi bliznami. Co ważne, przechorowanie ospy prawdziwej dawało odporność na całe życie - osoba, która raz zwalczyła zakażenie, nie chorowała powtórnie².

Diagnostyka czarnej ospy

Obecnie lekarze praktycznie nie spotykają się z przypadkami czarnej ospy - minęło ponad 40 lat od ostatniego naturalnego zachorowania. Niemniej każde podejrzenie ospy prawdziwej jest traktowane jako stan alarmowy o znaczeniu światowym⁵. W razie pojawienia się pacjenta z objawami sugerującymi ospę (ostra gorączka i uogólniona wysypka pęcherzykowo-krostkowa) należy natychmiast powiadomić służby sanitarne i zabezpieczyć chorego.

Rozpoznanie kliniczne: W diagnostyce wstępnej kluczowy jest obraz kliniczny i wywiad epidemiologiczny. Lekarz ocenia charakter wysypki (rozmieszczenie zmian, jednorodność stadium wykwitów), ciężkość objawów ogólnych oraz pyta o ewentualne narażenie (np. podróże, kontakt z materiałem biologicznym w laboratorium). Ponieważ wiele chorób może naśladować początkowo ospę (np. ciężka ospa wietrzna, półpasiec rozsiany, reakcje polekowe, mpox dawniej nazywana "małpią ospą"), konieczne jest laboratoryjne potwierdzenie choroby.

Badania laboratoryjne: Materiał do badań diagnostycznych stanowi treść z pęcherzyków lub krost bądź strup z wykwitu skórnego. Próbki takiego materiału mogą być badane tylko w laboratoriach o najwyższym poziomie bezpieczeństwa biologicznego (BSL-4) przez odpowiednio zabezpieczony personel. Do potwierdzenia zakażenia wirusem ospy prawdziwej wykorzystuje się następujące metody:

• Badanie pod mikroskopem elektronowym - pozwala bezpośrednio zobaczyć cząstki wirusa w materiale klinicznym. Wirus variola ma charakterystyczny kształt "cegiełki" i stosunkowo duże rozmiary (~300 nm), dzięki czemu może być wykryty w preparacie elektronomikroskopowym². Sama obecność wirionów pokswirusa nie rozstrzyga jednak, czy jest to variola czy np. pokrewny wirus (np. wirus krowianki), dlatego metoda ta służy raczej szybkiemu wstępnemu potwierdzeniu obecności orthopoxvirusa.
• Test PCR - obecnie to podstawowe badanie potwierdzające ospę prawdziwą. PCR (łańcuchowa reakcja polimerazy) wykrywa unikalne fragmenty DNA wirusa variola w próbkach od pacjenta. Jest to metoda bardzo czuła i szybka - wynik można uzyskać w ciągu kilku godzin. CDC opracowało specjalne zestawy PCR zdolne rozróżnić wirusa variola od innych spokrewnionych wirusów⁵. Według zaleceń właśnie real-time PCR jest preferowaną metodą diagnostyczną w przypadku podejrzenia ospy prawdziwej⁵. Test PCR wykonują wyłącznie wyznaczone laboratoria referencyjne (w razie potrzeby próbki byłyby kierowane do specjalistycznych ośrodków, np. do CDC w USA).
• Hodowla wirusa - możliwe jest namnożenie wirusa z pobranego materiału na specjalnych podłożach (np. w zarodkach jaj lub hodowlach komórkowych). Dawniej była to metoda ostatecznego potwierdzenia diagnozy. Obecnie hodowle wykonuje się rzadko ze względu na ogromne ryzyko - żywy wirus może być namnażany tylko w dwóch światowych laboratoriach WHO. Hodowla pozwala następnie na dokładne testy identyfikacyjne szczepu (np. analizę DNA).
• Badania serologiczne (na przeciwciała) - w ostrym okresie choroby mają ograniczone znaczenie, gdyż przeciwciała pojawiają się dopiero po około 1-2 tygodniach trwania zakażenia. Wykrycie przeciwciał anty-variola u osoby nie szczepionej wcześniej może stanowić dowód przechorowania, ale w praktyce diagnostyki ostrej ospy te testy nie są stosowane.

Należy podkreślić, że w codziennej praktyce medycznej żadne laboratorium rutynowe nie wykonuje testów na ospę prawdziwą. W razie podejrzenia przypadek byłby traktowany jako sytuacja nadzwyczajna i kierowany do natychmiastowej weryfikacji przez wyspecjalizowane jednostki krajowe i międzynarodowe. Na potrzeby różnicowania z częstszymi chorobami, np. ospą wietrzną, wykonuje się natomiast badania na obecność wirusa ospy wietrznej (VZV) - np. test PCR lub oznaczenie swoistych przeciwciał - aby wykluczyć tę diagnozę. Jeżeli wynik takiego badania jest negatywny, a obraz kliniczny budzi poważne podejrzenie ospy prawdziwej, próbki są przesyłane do badania pod kątem wirusa variola⁵.

Leczenie

Aktualnie nie ma specyficznego, w pełni sprawdzonego leczenia przyczynowego czarnej ospy u ludzi - co wynika z faktu, że choroba została wyeliminowana, więc nie da się przeprowadzić standardowych badań klinicznych. W okresie, gdy ospa występowała, stosowano leczenie objawowe i podtrzymujące. Obejmuje ono przede wszystkim:

• Izolację chorego - pacjent musi być odizolowany w warunkach ścisłej kwarantanny, aby zapobiec szerzeniu wirusa.
• Leczenie objawów - obniżanie gorączki (leki przeciwgorączkowe), uśmierzanie bólu (leki przeciwbólowe), nawadnianie doustne lub dożylne w przypadku odwodnienia, odpoczynek w łóżku.
• Profilaktykę powikłań bakteryjnych - utrzymanie czystości skóry, aseptyczne opatrunki na zmiany skórne. W razie nadkażenia krost bakteriami podawano antybiotyki o szerokim spektrum.
• Wspomaganie oddychania - jeśli doszło do powikłań płucnych (zapalenie płuc), tlenoterapia lub wentylacja mechaniczna.
• Odżywianie - wysokoenergetyczna dieta, ewentualnie żywienie dożylne, by wspomóc osłabiony organizm.

Dziś dodatkowo dysponujemy nowoczesnymi preparatami przeciwwirusowymi opracowanymi z myślą o ospie prawdziwej (na wypadek użycia wirusa jako broni biologicznej). Najważniejsze z nich to:

• Tecovirimat (nazwa handlowa TPOXX): pierwszy lek przeciwwirusowy specyficzny wobec wirusów z rodziny orthopox. Działając na białko potrzebne wirusowi do uwalniania się z komórki, hamuje rozsiew wirusa w organizmie⁶. Tecovirimat został zatwierdzony do leczenia ospy prawdziwej w 2018 roku - badania na modelach zwierzęcych wykazały, że znacząco zwiększa przeżywalność zakażonych (zastosowano tzw. Animal Rule, ponieważ nie można testować skuteczności na ludziach ze względu na brak naturalnych przypadków). Lek ten podaje się doustnie lub dożylnie; w badaniach na zdrowych ochotnikach wykazano jego bezpieczeństwo i niewielkie skutki uboczne⁶. Obecnie tecovirimat jest zgromadzony w narodowych rezerwach przeciwepidemicznych i mógłby zostać użyty w razie pojawienia się przypadków ospy.
• Brincidofovir (nazwa handlowa Tembexa): nowszy lek przeciwwirusowy, analog nukleotydu, hamujący replikację wirusa. Został zatwierdzony w 2021 roku do leczenia czarnej ospy⁷. Podobnie jak tecovirimat, jego skuteczność oceniono w badaniach na zwierzętach - zwiększał przeżycie zakażonych wirusami pokswirusów. U ludzi oceniano bezpieczeństwo brincidofoviru przy innych wskazaniach (m.in. pacjenci po przeszczepach) - do częstych działań niepożądanych należą dolegliwości żołądkowo-jelitowe (nudności, biegunka, ból brzucha)⁷. Brincidofovir również jest magazynowany w zapasach na wypadek bioterroryzmu.
• Cidofovir: starszy lek przeciwwirusowy (stosowany m.in. w leczeniu zakażeń CMV), który wykazuje aktywność przeciw wirusom pokswirusowym. Nie jest oficjalnie zatwierdzony do leczenia ospy prawdziwej, ale badania in vitro i na modelach zwierzęcych pokazały, że hamuje namnażanie wirusa variola⁵. Ze względu na znaczną toksyczność (możliwe ciężkie uszkodzenie nerek) jego zastosowanie byłoby ograniczone do sytuacji, gdy nowsze leki byłyby niedostępne.

Warto podkreślić, że żaden z powyższych leków nie był testowany na pacjentach chorujących na czarną ospę, ponieważ od czasu ich opracowania nie było takich chorych⁶⁷. Ich użycie opiera się na wynikach badań na zwierzętach oraz analogii do leczenia pokrewnych zakażeń (np. mpox - małpiej ospy - gdzie tecovirimat okazał się skuteczny). W razie pojawienia się ogniska ospy prawdziwej, decyzje o zastosowaniu terapii przeciwwirusowej podejmowane byłyby indywidualnie, ale generalnie zakłada się użycie tych leków, by zmniejszyć śmiertelność. Podstawą pozostawałoby jednak leczenie podtrzymujące oraz izolacja chorego.

Zapobieganie (profilaktyka)

Szczepienia ochronne stanowią najważniejszy element profilaktyki czarnej ospy. To właśnie dzięki szczepieniom udało się wyeliminować tę chorobę na świecie. Historia szczepień sięga XVIII wieku - w 1796 roku brytyjski lekarz Edward Jenner opracował pierwszą szczepionkę przeciw ospie, wykorzystując wirusa krowianki (cowpox). Zauważył on, że dojarki, które przeszły łagodną krowiankę, nie chorowały na śmiertelną czarną ospę. Jenner przeprowadził słynny eksperyment zaszczepienia materiałem z pęcherza krowianki 8-letniego chłopca, a następnie prowokacyjnego zakażenia ospą - okazało się, że zaszczepiony chłopiec nie zachorował na ospę prawdziwą. Odkrycie to zapoczątkowało erę szczepień ochronnych¹. W kolejnych dekadach szczepionkę udoskonalano i wprowadzano masowo na całym świecie.

W Polsce obowiązkowe szczepienia przeciw ospie prawdziwej wprowadzono już w 1919 roku (dla noworodków). Dzięki powszechnym szczepieniom oraz strategii ring vaccination (doszczepiania wszystkich osób z kontaktu wokół stwierdzonych przypadków) stopniowo eliminowano kolejne ogniska choroby. Ostatni przypadek naturalny na świecie wystąpił w 1977 roku (Somalia)¹. Po ogłoszeniu globalnej eradykacji w 1980 r. szczepienia przeciw ospie wstrzymano w większości krajów - obecnie rutynowo nie szczepi się populacji cywilnej².

Należy zauważyć, że osoby urodzone po 1980 roku nie były szczepione przeciw ospie prawdziwej, a odporność osób zaszczepionych wcześniej może już nie chronić w pełni (przyjmuje się, że silna odporność poszczepienna utrzymuje się ~5-10 lat, potem stopniowo wygasa)². Oznacza to, że w razie ponownego pojawienia się wirusa variola ludzkość jest obecnie w dużej mierze podatna na zakażenie. Na taką ewentualność przygotowano jednak strategie działania. W magazynach strategicznych przechowywane są zapasy szczepionek przeciwko ospie - obejmujące zarówno tradycyjne szczepionki na bazie wirusa vaccinia, jak i nowsze generacje szczepionek (np. szczepionka MVA-BN, znana też jako Jynneos, o lepszym profilu bezpieczeństwa). W razie pojawienia się przypadku ospy prawdziwej planowane jest zastosowanie natychmiastowej szczepionki interwencyjnej metodą "zakluczania ognisk" - czyli zaszczepienie wszystkich osób, które miały kontakt z chorym, a także kontaktów tych kontaktów (strategia ring vaccination)². Taka taktyka - izolacja chorego + szybkie zaszczepienie kręgu osób zagrożonych - okazała się kluczowa w wygaszeniu epidemii we Wrocławiu w 1963 (zaszczepiono wtedy prawie 98% mieszkańców miasta w krótkim czasie) oraz jest uznawana za optymalną w przypadku ewentualnego nawrotu choroby.

Szczepionka przeciw ospie prawdziwej wykorzystuje żywego wirusa vaccinia (pokrewny wirus z rodziny pokswirusów, powodujący u ludzi jedynie lokalną reakcję skórną). Podaje się ją metodą skaryfikacji (drobne nakłucia skóry za pomocą rozdwojonej igły zanurzonej w szczepionce). Po około tygodniu w miejscu szczepienia tworzy się pęcherzyk i strup, po odpadnięciu którego pozostaje charakterystyczna okrągła blizna (najczęściej na ramieniu). Dawne szczepionki niosły pewne ryzyko działań niepożądanych - u około 1 na 1 milion szczepionych dochodziło do poważnych powikłań (np. zapalenia mózgu, uogólnionej infekcji szczepionkowej, zmian martwiczych skóry), a zgony poszczepienne były niezwykle rzadkie, ale opisywane². Nowoczesne szczepionki (np. na bazie zmodyfikowanego wirusa Ankara) są bezpieczniejsze. Mimo to, z uwagi na fakt, że czarna ospa nie występuje, obecnie szczepienie oferuje się tylko wybranym grupom: personelowi laboratoriów badających pokswirusy, niektórym personelom wojskowym i medycznym w ramach przygotowania na bioterroryzm, a ostatnio także osobom narażonym na wirusa mpox (małpiej ospy), ze względu na krzyżową ochronę jaką daje szczepionka przeciwospowa.

Podsumowanie: Dla przeciętnego pacjenta obecnie nie istnieje potrzeba wykonywania żadnych badań ani szczepień związanych z czarną ospą - choroba ta została wyeliminowana i nie krąży w populacji. Wszystkie działania profilaktyczne mają charakter prewencji w kontekście bezpieczeństwa biologicznego. Jeśli jednak kiedykolwiek pojawiłby się przypadek czarnej ospy, odpowiednie służby zdrowia wdrożą natychmiast procedury: izolację chorych, leczenie objawowe i podanie dostępnych leków przeciwwirusowych, a przede wszystkim szczepienia ochronne wszystkich zagrożonych osób. Dzięki temu - oraz dzięki zdobyczom współczesnej medycyny - ludzkość jest w stanie obronić się przed powrotem tej groźnej choroby, która niegdyś dziesiątkowała całe społeczeństwa. Niemniej, obecnie czarna ospa pozostaje tematem historycznym, a świadomość o niej jest ważna głównie z punktu widzenia sukcesów zdrowia publicznego i utrzymania systemu szybkiego reagowania na ewentualne zagrożenia epidemiczne.