Grypa typu A: objawy, przebieg, testy (PCR i antygenowe), leczenie i profilaktyka

Grypa jest ostrą chorobą zakaźną układu oddechowego wywoływaną przez wirusa grypy. Istnieją cztery typy wirusa grypy: A, B, C i D - z których typy A i B krążą wśród ludzi i powodują coroczne sezony zachorowań (tzw. grypę sezonową). Wirusy grypy typu A występują najczęściej i mają największe znaczenie epidemiczne. Potrafią one ulegać znacznym zmianom genetycznym (tzw. mutacje i reasortacje), prowadząc czasem do powstania nowego szczepu, na który większość ludzi nie ma odporności. W takiej sytuacji może dojść do pandemii, czyli globalnej fali zachorowań - przykładem była pandemia grypy A(H1N1)pdm09 w 2009 roku (tzw. "świńska grypa"). Obecnie szczep A(H1N1)pdm09 wszedł na stałe do puli wirusów krążących sezonowo u ludzi¹. Tylko wirusy grypy typu A wywoływały pandemie - wirusy typu B powodują natomiast ograniczone sezonowe epidemie.

Grypa typu A jest bardzo zaraźliwa - przenosi się głównie drogą kropelkową (przez kaszel, kichanie) oraz przez kontakt z zanieczyszczonymi wydzieliną powierzchniami. Okres wylęgania choroby jest krótki (zwykle 1-4 dni). Osoba chora jest zakaźna od pierwszych objawów (a nawet dzień przed ich wystąpieniem) i zaraża przez ok. 5-7 dni (dzieci i osoby z osłabioną odpornością mogą zarażać dłużej). WHO szacuje, że co roku na świecie na grypę zapada nawet do 1 miliarda osób, z czego 3-5 milionów przechodzi chorobę bardzo ciężko, a 290-650 tysięcy chorych umiera¹. W Polsce w każdym sezonie grypowym rejestruje się od kilkuset tysięcy do kilku milionów zachorowań, a szczyt zachorowań przypada zwykle między styczniem a marcem².

Objawy grypy typu A

Objawy grypy pojawiają się nagle - często chory jest w stanie wskazać konkretny dzień (a nawet godzinę), kiedy poczuł się chory. Typowe objawy grypy to przede wszystkim:

• Wysoka gorączka (często powyżej 38°C) lub dreszcze
• Bóle mięśni i stawów, ogólne rozbicie i silne osłabienie
• Ból głowy (nieraz bardzo silny, "rozpierający")
• Kaszel (zwykle suchy, męczący)
• Ból gardła i katar (rzadziej niż przy przeziębieniu)

Ponadto u części chorych występują objawy takie jak ból w klatce piersiowej, nudności czy wymioty (szczególnie u dzieci). U dzieci grypie może towarzyszyć również biegunka. Na grypę choruje się z różnym nasileniem - nie wszyscy zakażeni mają objawy. W rzeczywistości szacuje się, że w typowym sezonie nawet 65-85% osób zakażonych wirusem grypy nie ma żadnych objawów³. Tacy bezobjawowi nosiciele również mogą przez pewien czas przenosić wirusa na innych, choć zazwyczaj zarażają krócej i mniej intensywnie niż osoby z pełnoobjawową grypą.

Jak odróżnić grypę od przeziębienia? Grypa najczęściej zaczyna się nagle wysoką gorączką, dreszczami, silnymi bólami mięśni, głowy i ogólnym "rozbiciem". Kaszel bywa mocny i suchy, a osłabienie tak duże, że chorzy często muszą pozostać w łóżku. Dla porównania przeziębienie (często wywołane innymi wirusami, np. rhinowirusami) zwykle rozwija się stopniowo, ma lżejszy przebieg - dominują katar i ból gardła, a gorączka (jeśli wystąpi) jest niższa. Grypa potrafi dosłownie "ścinać z nóg" na kilka dni, podczas gdy przeziębienie daje mniej gwałtowne objawy. Jeśli masz wysoką gorączkę, silne bóle mięśni/ głowy i suchy kaszel - jest duże prawdopodobieństwo, że to grypa, zwłaszcza w szczycie sezonu grypowego.

Przebieg choroby

U większości zdrowych osób dorosłych grypa ma przebieg łagodny lub umiarkowany i ustępuje samoistnie. Najbardziej dokuczliwe objawy (gorączka, bóle mięśni, głowy) utrzymują się zwykle 3-5 dni, po czym stopniowo ustępują. Gorączka często spada po około 3 dniach, choć kaszel i uczucie zmęczenia mogą utrzymywać się dłużej - nawet 2 tygodnie lub więcej po wyzdrowieniu². Typowo choroba trwa około tygodnia (5-7 dni), o ile nie dojdzie do powikłań. W tym czasie organizm zwalcza infekcję - pomocne jest pozostanie w domu, odpoczynek i leczenie objawowe (więcej w sekcji Leczenie).

U niektórych osób przebieg grypy może być cięższy. Dotyczy to szczególnie osób z tzw. grup ryzyka (opisanych poniżej) - u nich grypa częściej powoduje powikłania i wymaga hospitalizacji. Jednak ciężki przebieg grypy może wystąpić także u młodych i zdrowych osób, choć zdarza się to rzadziej. Każdy powinien więc traktować grypę poważnie i obserwować swój stan. Należy skontaktować się z lekarzem, jeśli objawy są bardzo nasilone lub przedłużają się, a także gdy pojawią się niepokojące sygnały takie jak: trudności z oddychaniem, silny ból w klatce piersiowej, zaburzenia świadomości, utrudnione nawodnienie (np. brak oddawania moczu) czy wysoka gorączka utrzymująca się pomimo leczenia przeciwgorączkowego. Są to objawy alarmowe mogących wystąpić powikłań.

W okresach poza szczytem sezonu grypowego (np. wiosną i latem) podobne objawy mogą wywoływać też inne wirusy (np. koronawirusy, rhinowirusy, RSV, adenowirusy). Dlatego poza sezonem postawienie trafnej diagnozy na podstawie samych objawów bywa trudne¹. W takich sytuacjach, a także w przypadku pacjentów z grup ryzyka lub ciężko chorych, lekarz może zlecić badania diagnostyczne w celu potwierdzenia zakażenia wirusem grypy (opisane w sekcji Diagnostyka).

Grupy ryzyka ciężkiego przebiegu

Grypa może spowodować poważne komplikacje u każdego, ale pewne grupy pacjentów są szczególnie narażone na ciężki przebieg choroby, powikłania, a nawet zgon. Należą do nich⁴:

• Osoby starsze - seniorzy w wieku powyżej 65 lat
• Małe dzieci - szczególnie niemowlęta i dzieci poniżej 5 roku życia (najwyższe ryzyko u maluchów <2 lat)
• Kobiety w ciąży - a także kobiety w okresie do 2 tygodni po porodzie
• Osoby z chorobami przewlekłymi - np. przewlekłe choroby serca (niewydolność serca, choroba wieńcowa), przewlekłe choroby płuc (astma, POChP), cukrzyca i inne choroby metaboliczne, przewlekłe choroby nerek, wątroby, choroby neurologiczne, anemia sierpowata i inne choroby krwi, itp.
• Osoby z osłabioną odpornością - np. pacjenci onkologiczni w trakcie chemio- lub radioterapii, osoby zakażone HIV, po przeszczepach narządów, przewlekle leczeni wysokimi dawkami sterydów itp.
• Osoby z otyłością olbrzymią - pacjenci z bardzo wysokim BMI (>40)
• Pensjonariusze domów opieki i innych zakładów opiekuńczo-leczniczych - ze względu na podeszły wiek i częste choroby współistniejące, jak również łatwość szerzenia się zakażeń w takich zamkniętych populacjach

U osób należących do powyższych grup ryzyka grypa znacznie częściej prowadzi do powikłań i wymaga hospitalizacji¹. Dlatego szczególnie ważne jest dla nich przestrzeganie zasad profilaktyki (w tym coroczne szczepienie przeciw grypie) oraz szybkie wdrożenie leczenia przeciwwirusowego w razie zachorowania (patrz sekcje Leczenie i Profilaktyka).

Możliwe powikłania grypy

Grypa, choć zazwyczaj kojarzy się z kilkudniową "chorobą do odleżenia w łóżku", może niestety powodować groźne powikłania. To właśnie powikłania odpowiadają za najcięższe przypadki choroby, hospitalizacje oraz zgony z powodu grypy. Do najczęstszych powikłań należą różnego rodzaju infekcje dolnych dróg oddechowych: wirus może bezpośrednio uszkadzać nabłonek oddechowy i sprzyjać rozwojowi nadkażeń bakteryjnych. W efekcie u chorego może rozwinąć się zapalenie płuc - zarówno pierwotne (wywołane bezpośrednio przez wirusa grypy), jak i wtórne bakteryjne (np. od pneumokoków czy gronkowca)⁵. Bakteryjne zapalenie płuc bywa szczególnie niebezpieczne - np. zakażenie Staphylococcus aureus (gronkowcem) jako powikłanie pogrypowe cechuje się wysoką śmiertelnością⁵. Grypa może również zaostrzać przebieg przewlekłych chorób (np. POChP, astmy, niewydolności serca, cukrzycy), prowadząc do groźnych dekompensacji tych schorzeń. U dzieci częstym powikłaniem jest zapalenie ucha środkowego (infekcja bakteryjna dołączająca się w trakcie lub tuż po grypie).

Rzadziej występują ciężkie powikłania neurologiczne lub kardiologiczne. Grypa może doprowadzić m.in. do zapalenia mięśnia sercowego czy zapalenia osierdzia - powikłań tych obawiamy się zwłaszcza u młodszych pacjentów, u których nagłe pogorszenie stanu w trakcie grypy (np. nasilona duszność, kołatanie serca, zawroty głowy) może wskazywać na uszkodzenie mięśnia sercowego przez wirusa. U nielicznych pacjentów (zwłaszcza dzieci) opisywano też powikłania ze strony układu nerwowego, np. zapalenie mózgu czy zespół Guillaina-Barrégo (ostra polineuropatia powodująca osłabienie mięśni). Powikłania te są na szczęście bardzo rzadkie, ale możliwe. Grypa może też, na drodze ogólnoustrojowej reakcji zapalnej, wywołać sepsę i niewydolność wielonarządową - stan bezpośrednio zagrażający życiu. Ciężkie powikłania występują głównie u osób z grup ryzyka (opisanych wyżej), zwłaszcza u seniorów - w krajach uprzemysłowionych większość zgonów z powodu grypy dotyczy właśnie osób po 65. roku życia¹. Niemniej jednak poważnych powikłań grypy mogą doświadczyć także młode, zdrowe osoby, dlatego nie należy grypy lekceważyć.

Podsumowanie - najczęstsze powikłania grypy:

• Zapalenie płuc lub oskrzeli (może rozwinąć się zarówno bezpośrednio wirusowe zapalenie płuc, jak i nadkażenie bakteryjne płuc)
• Infekcje laryngologiczne - np. zapalenie ucha środkowego (zwłaszcza u dzieci) lub zatok obocznych nosa
• Zaostrzenie chorób przewlekłych - np. niewydolności serca, astmy, POChP, cukrzycy, chorób nerek itp.
• Rzadkie ciężkie powikłania: zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie osierdzia, zapalenie mózgu, zespół Guillaina-Barrégo (ostre uszkodzenie nerwów obwodowych), sepsa (uogólnione zakażenie organizmu)

Diagnostyka grypy typu A

Rozpoznanie grypy w typowym okresie epidemicznym (zimą) lekarz najczęściej stawia na podstawie charakterystycznych objawów i badania fizykalnego pacjenta. W większości przypadków nie jest konieczne przeprowadzanie specjalistycznych testów - jeśli objawy wyraźnie wskazują na grypę, a w otoczeniu pacjenta panuje akurat epidemia, zaleca się po prostu leczenie zachowawcze (objawowe) i odpoczynek w domu. Badania diagnostyczne mogą jednak być bardzo pomocne w niektórych sytuacjach. Wykonuje się je przede wszystkim: poza sezonem grypowym (gdy istnieje duże prawdopodobieństwo innej przyczyny dolegliwości), w razie wątpliwości diagnostycznych, a także u pacjentów z ciężkim przebiegiem choroby lub należących do grup ryzyka - aby potwierdzić zakażenie i umożliwić szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia przeciwwirusowego¹. Obecnie dostępne są różne testy diagnostyczne, które pozwalają wykryć wirusa grypy lub jego komponenty w materiale z dróg oddechowych. Poniżej omawiamy najważniejsze z nich, wraz z ich charakterystyką (czułość, swoistość, czas oczekiwania na wynik, zastosowanie).

Materiał do badania: Niezależnie od rodzaju testu, do diagnostyki grypy najczęściej pobiera się wymaz z nosogardła (nosowej części gardła, za tylną ścianą nosa) lub wymaz z gardła. Czasem wykorzystuje się też popłuczyny lub aspiraty z dróg oddechowych. Prawidłowe pobranie materiału ma duże znaczenie - wymaz powinien być pobrany wcześnie (najlepiej w ciągu pierwszych 3-4 dni choroby, gdy wydzielina dróg oddechowych zawiera najwięcej wirusów) oraz odpowiednią techniką (głębokie wprowadzenie wymazówki do nosogardła). Właściwe zabezpieczenie i transport próbki do laboratorium również wpływa na wiarygodność wyniku¹.

Testy RT-PCR (molekularne, genetyczne)

RT-PCR (ang. reverse-transcription polymerase chain reaction) to metoda molekularna wykrywająca materiał genetyczny wirusa (RNA) w badanej próbce. Obecnie jest to złoty standard diagnostyki grypy - metoda o najwyższej czułości i specyficzności. W praktyce test RT-PCR polega na powieleniu (amplifikacji) wybranego fragmentu RNA wirusa grypy (wcześniej przepisuje się go na DNA za pomocą enzymu odwrotnej transkryptazy) - jeśli w próbce pacjenta obecne było RNA wirusa, to dzięki amplifikacji zostanie go wytworzona dostateczna ilość, by wykryć sygnał. Czułość klasycznej metody RT-PCR w wykrywaniu grypy oceniana jest na około 95-100%, a swoistość zbliżona do 100%⁶. Oznacza to, że testy PCR potrafią wykryć nawet bardzo niewielkie ilości wirusa (praktycznie nie dając wyników fałszywie ujemnych), a zarazem nie reagują krzyżowo z innymi patogenami (praktycznie brak wyników fałszywie dodatnich). PCR jest zatem najbardziej wiarygodnym testem diagnostycznym grypy. Dodatkowo, za pomocą RT-PCR można rozróżnić, czy mamy do czynienia z grypą typu A czy B, a nawet zidentyfikować podtyp wirusa A (np. H1N1 czy H3N2)⁶. Informacja taka bywa istotna epidemiologicznie - np. w badaniach nad skutecznością szczepionek lub monitorowaniu nowych szczepów.

Czas oczekiwania na wynik PCR zależy od trybu badania. Sam proces amplifikacji w laboratorium trwa zwykle kilka godzin (istnieją też szybsze protokoły, skracające ten czas nawet do <1 godziny, ale wymagają specjalistycznej aparatury). W praktyce, z uwzględnieniem transportu materiału i czasu oczekiwania na swoją kolej, wynik standardowego testu RT-PCR na grypę otrzymuje się zwykle tego samego dnia lub w następnym dniu roboczym (w trybie cito - nawet w ciągu kilkudziesięciu minut od dostarczenia próbki do laboratorium).

Kiedy warto wykonać PCR? Testy RT-PCR zaleca się szczególnie u pacjentów hospitalizowanych z powodu infekcji grypopodobnej (w celu potwierdzenia rozpoznania) oraz u pacjentów z ciężkimi objawami lub z grup ryzyka - ponieważ uzyskanie pewnego rozpoznania grypy wpływa na decyzje o wdrożeniu leczenia przeciwwirusowego⁶. RT-PCR wykonuje się też w sytuacji, gdy wynik szybkiego testu antygenowego jest ujemny, ale podejrzenie grypy wciąż jest duże - ujemny wynik szybkiego testu należy wtedy potwierdzić czułą metodą PCR⁶. Testy PCR stosuje się również w celach epidemiologicznych (np. do potwierdzania pierwszych przypadków grypy w sezonie, typowania szczepów krążącego wirusa, itp.). Pewną wadą RT-PCR jest wyższy koszt i konieczność posiadania odpowiedniego wyposażenia laboratoryjnego - dlatego wykonuje się go zwykle w wyspecjalizowanych laboratoriach (materiał od pacjenta musi tam zostać dostarczony).

Testy antygenowe (szybkie testy wykrywające białka wirusa)

Drugą kategorią dostępnych badań są szybkie testy antygenowe - określane też jako RIDT (ang. Rapid Influenza Diagnostic Tests). Wykrywają one nie materiał genetyczny, a antygeny wirusa grypy, czyli białka znajdujące się w osłonce wirusa (najczęściej nukleoproteiny charakterystyczne dla wirusów grypy A lub B). Testy antygenowe mają postać kasetki lub płytki, na którą nanosi się przygotowany wymaz z nosa/gardła - wynik pojawia się w formie barwnej kreski lub kropki, podobnie jak w teście ciążowym. Większość testów antygenowych jest bardzo prosta w użyciu i daje się wykonać w warunkach ambulatoryjnych (tzw. testy przyłóżkowe). Czas oczekiwania na wynik jest krótki - około 10-15 minut. Dzięki temu test antygenowy można wykonać podczas wizyty lekarskiej - i od razu podjąć decyzję co do dalszego postępowania (np. rozpocząć leczenie przeciwwirusowe). Szybkie testy antygenowe są powszechnie stosowane m.in. na izbach przyjęć, oddziałach ratunkowych i w przychodniach podczas sezonu grypowego, a także w badaniach przesiewowych w domach opieki czy internatach, gdy istnieje podejrzenie ogniska grypy.

Ograniczeniem testów antygenowych jest ich czułość. Wykrywalność zakażenia grypą za pomocą RIDT jest niższa niż w przypadku metod molekularnych. Szacuje się, że czułość szybkich testów antygenowych wynosi ok. 50-70% - oznacza to, że nawet co drugi chory z grypą może otrzymać wynik fałszywie negatywny⁷. Metaanalizy badań diagnostycznych wskazują średnią czułość na poziomie ok. 62% (przy prawie 98% swoistości) - przy czym testy te działają lepiej u dzieci (większa ilość wirusa w wydzielinie) oraz w wykrywaniu grypy typu A niż typu B⁷. Trzeba podkreślić, że swoistość szybkich testów antygenowych jest bardzo wysoka (95-99%) - wynik dodatni niemal na pewno oznacza faktyczne zakażenie⁶. Natomiast wynik ujemny nie wyklucza grypy - zwłaszcza jeśli badanie wykonano w szczycie sezonu zachorowań (gdy grypa krąży powszechnie) i u osoby z typowymi objawami⁶. W takiej sytuacji lekarz może zlecić wykonanie testu PCR celem potwierdzenia lub po prostu wdrożyć leczenie przeciwwirusowe mimo ujemnego wyniku szybkiego testu (zgodnie z zasadą, że przy wysokim prawdopodobieństwie klinicznym grypy lepiej "dmuchać na zimne"). Należy też pamiętać, że największa skuteczność testów antygenowych jest w pierwszych 3 dniach choroby - później, gdy poziom wirusa w wydzielinie spada, szansa wykrycia antygenu maleje (wówczas bardziej przydatna jest czuła metoda PCR).

W ostatnich latach pojawiły się nowe generacje testów antygenowych, tzw. digital immunoassays (DIA) - wykorzystujące analizatory odczytujące wynik. Dzięki wyeliminowaniu oceny "na oko" i wzmocnieniu sygnału te testy osiągają wyższą czułość. Przykładowo system BD Veritor z automatycznym czytnikiem uzyskuje czułość rzędu 70-90%⁶. Mimo tych usprawnień, testy antygenowe nadal ustępują czułością technikom molekularnym. Ich główną zaletą pozostaje szybkość i łatwa dostępność - są one relatywnie tanie (kilkanaście-kilkadziesiąt złotych) i nie wymagają specjalistycznego sprzętu laboratoryjnego.

Podsumowanie cech szybkich testów antygenowych:

• Czas wyniku: ok. 10-15 minut (badanie wykonywane na miejscu u pacjenta)
• Materiał: wymaz z nosa lub gardła (najlepiej pobrany w ciągu pierwszych 3 dni choroby)
• Czułość: umiarkowana (50-70%, zależnie od testu; u dzieci i w pierwszych dobach choroby - wyższa)
• Swoistość: wysoka (95-99% - wynik dodatni jest bardzo wiarygodny)
• Zalety: szybkie i proste wykonanie, niska cena, możliwość wczesnego rozpoznania i decyzji o leczeniu
• Wady: ryzyko wyniku fałszywie ujemnego (nie wykrycia grypy u chorego) - przy ujemnym wyniku i podejrzeniu klinicznym wskazane potwierdzenie PCR; brak możliwości określenia podtypu wirusa (test zwykle jedynie rozróżnia "A albo B")

Inne testy molekularne (szybkie testy genetyczne NAAT)

Klasyczny RT-PCR wymaga wyposażenia laboratoryjnego i stosunkowo długiego czasu. Istnieją jednak nowsze szybkie testy molekularne, które także wykrywają materiał genetyczny wirusa, ale potrafią dać wynik znacznie szybciej. Wykorzystują one np. technikę izotermicznej amplifikacji kwasów nukleinowych (NAAT) lub zautomatyzowane kartridże PCR do przyspieszonego cyklu. Przykładem jest test Cepheid Xpert Xpress czy Abbott ID NOW - urządzenia te pozwalają wykryć wirusa grypy w ciągu kilkunastu-kilkudziesięciu minut, z czułością zbliżoną do standardowego PCR. Według badań, szybkie molekularne testy NAAT osiągają ponad 90% czułości (znacznie więcej niż typowe testy antygenowe) przy równie wysokiej swoistości⁸. Dostępność tych testów w rutynowej praktyce jest na razie ograniczona - są droższe od zwykłych testów antygenowych (typowo ok. 200-300 zł za badanie) i wymagają dedykowanych analizatorów. Niektóre duże laboratoria oraz szpitale wprowadzają je jednak do użytku, aby łączyć szybkość diagnostyki z wysoką czułością.

Warto wspomnieć, że w laboratoriach dostępne są też szerokie panele multiplex PCR, które w jednej analizie potrafią wykryć wiele różnych patogenów oddechowych (np. wirusy grypy A i B, wirus RSV, adenowirusy, wirusy paragrypy, SARS-CoV-2 i inne). Są one przydatne w diagnostyce różnicowej ciężkich zakażeń układu oddechowego, zwłaszcza w warunkach szpitalnych. Ich minusem jest wysoki koszt i czas oczekiwania (zwykle podobny jak standard PCR).

Badania serologiczne (czyli wykrywanie przeciwciał przeciw wirusowi grypy we krwi pacjenta) na ogół nie służą do rozpoznawania ostrej grypy. Przeciwciała pojawiają się dopiero po około 1-2 tygodniach od zakażenia - dlatego testy serologiczne mogą co najwyżej pomóc potwierdzić przebycie grypy w przeszłości. W diagnostyce klinicznej ostrej infekcji nie mają one zastosowania (wyjątkiem są specjalistyczne badania porównujące miano przeciwciał w ostrej fazie choroby i po wyzdrowieniu, ale wykonuje się je głównie w celach naukowych lub epidemiologicznych).

Podsumowanie: Jeśli masz objawy grypy, decyzja o wykonaniu testu zależy od indywidualnej sytuacji. Osoby młode, zdrowe, u których przebieg jest łagodny, zwykle nie wymagają potwierdzania zakażenia testami - mogą po prostu leczyć się w domu, jak przy typowej grypie. Osoby z grup ryzyka (seniorzy, chorzy przewlekle, ciężarne itp.) oraz pacjenci z bardzo nasilonymi objawami powinni natomiast skontaktować się z lekarzem - w ich przypadku test diagnostyczny (np. antygenowy lub PCR) może być wskazany, aby potwierdzić chorobę i szybko wdrożyć odpowiednie leczenie. W razie wykonania szybkiego testu antygenowego pamiętaj, że ujemny wynik nie wyklucza grypy - jeśli objawy wskazują na tę chorobę, należy skonsultować się z lekarzem co do dalszego postępowania (czasem mimo wyniku ujemnego zaleca się leczenie lub dodatkowy test PCR). Test PCR jest najbardziej czuły - może być zalecony w razie wątpliwości diagnostycznych lub przy ciężkim przebiegu. Ostateczną decyzję o potrzebie diagnostyki zawsze podejmuje lekarz, kierując się Twoim stanem i aktualnymi wytycznymi.

Leczenie grypy

Większość osób chorych na grypę typu A zdrowieje samoistnie bez specjalistycznego leczenia - wystarczy domowy odpoczynek i troska o łagodzenie objawów. Kluczowe zalecenia dla chorego z łagodnym przebiegiem grypy to:

• Zostań w domu - unikaj wychodzenia do pracy, szkoły czy miejsc publicznych w czasie choroby. Dzięki temu odpoczniesz i ograniczysz rozprzestrzenianie wirusa na inne osoby.
• Wypoczywaj i nawadniaj się - odpoczynek pozwala organizmowi skupić się na zwalczaniu infekcji. Pij dużo płynów (woda, herbata, rosół), żeby zapobiec odwodnieniu, zwłaszcza jeśli masz wysoką gorączkę.
• Zbijaj gorączkę i łagodź bóle - w razie potrzeby zażywaj leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe dostępne bez recepty, np. paracetamol lub ibuprofen (stosuj zgodnie z dawkami zalecanymi na opakowaniu). Pomoże to obniżyć gorączkę i złagodzić bóle mięśni, głowy. Uwaga: dzieciom i młodzieży w przebiegu grypy nie podawaj aspiryny (kwasu acetylosalicylowego) - może to wywołać groźny zespół Reye'a!
• Łagodź objawy ze strony dróg oddechowych - w razie uciążliwego kaszlu możesz zastosować dostępne środki przeciwkaszlowe lub domowe sposoby (np. syrop z cebuli, nawilżanie powietrza). Na katar pomogą krople obkurczające błonę śluzową nosa (stosowane krótkotrwale) lub inhalacje z soli fizjologicznej. Ból gardła złagodzisz tabletkami do ssania, płukanką z soli czy rumianku.
• Obserwuj swój stan - jeśli zauważysz, że objawy się nasilają zamiast ustępować (np. gorączka utrzymuje się >3 dni lub wraca po okresie poprawy, pojawia się duszność, silny kaszel, osłabienie uniemożliwiające normalne funkcjonowanie), skontaktuj się z lekarzem. Pogorszenie może oznaczać rozwój powikłań wymagających specjalistycznego leczenia.

Stosowanie powyższych zaleceń zwykle wystarcza, by organizm zwalczył infekcję w ciągu kilku dni. Nie ma "cudownych" leków na grypę dostępnych bez recepty - różne preparaty reklamowane na przeziębienie mogą co najwyżej łagodzić niektóre objawy (np. pseudoefedryna zmniejszy katar i obrzęk nosa, a witamina C czy rutyna nieznacznie skrócą czas trwania kataru). Podstawą jest odpoczynek, nawadnianie i czas. Antybiotyki nie leczą grypy, ponieważ działają tylko na bakterie, a grypa jest wywołana przez wirusa. Nie należy przyjmować antybiotyków "na wszelki wypadek" - nie zapobiegną one powikłaniom, a mogą zaszkodzić (np. wyjaławiają florę bakteryjną jelit). Antybiotyk włączy lekarz tylko wtedy, gdy dojdzie do bakteryjnego powikłania (np. zapalenia płuc, ucha, zatok).

Czy istnieje leczenie przyczynowe grypy? Tak - są dostępne leki przeciwwirusowe, działające bezpośrednio na wirusa grypy. Obecnie stosuje się przede wszystkim inhibitory neuraminidazy, czyli oseltamiwir (Tamiflu, lek doustny) oraz zanamiwir (Relenza, lek wziewny). Leki te hamują uwalnianie nowych cząstek wirusa z komórek, skracając czas trwania infekcji i zmniejszając ryzyko powikłań. Leczenie przeciwwirusowe powinien zlecić lekarz - leki te są wydawane na receptę. Zaleca się je przede wszystkim pacjentom z grup wysokiego ryzyka oraz tym, którzy mają ciężki przebieg choroby (np. wysoka gorączka utrzymująca się kilka dni, duszność, itd.)¹. Aby uzyskać najlepszy efekt, terapia powinna być rozpoczęta jak najszybciej od zachorowania - optymalnie w ciągu pierwszych 48 godzin od wystąpienia objawów³. Wtedy oseltamiwir może skrócić czas trwania objawów o 1-2 dni oraz znacząco obniżyć częstość powikłań (zwłaszcza zapalenia płuc wymagającego hospitalizacji). U osób z grup ryzyka nawet podjęcie leczenia po 2 dobach od wystąpienia objawów przynosi korzyści - badania wskazują, że u hospitalizowanych pacjentów starszych lek przeciwwirusowy zmniejsza ryzyko zgonu nawet gdy podany zostanie do 4-5 dnia choroby³. Standardowo oseltamiwir podaje się przez 5 dni, a najczęstszym efektem ubocznym są łagodne dolegliwości żołądkowo-jelitowe (nudności, biegunka). Zanamiwir podawany wziewnie działa miejscowo w drogach oddechowych i może być alternatywą dla osób, które nie tolerują oseltamiwiru. Pojawił się także nowy lek przeciwwirusowy baloksawir (inhibitor endonukleazy), podawany jednorazowo w formie tabletki - został on dopuszczony do użytku w niektórych krajach (m.in. USA, Japonii), ale w Polsce na razie nie jest dostępny powszechnie.

Podsumowując: leczenie przeciwwirusowe nie jest potrzebne każdemu choremu na grypę, ale może być ratujące zdrowie, a nawet życie dla pacjentów w grupach ryzyka i z ciężkim przebiegiem. Dlatego w przypadku osób starszych, przewlekle chorych, kobiet w ciąży itp. lekarz zadecyduje o włączeniu np. oseltamiwiru tak szybko, jak to możliwe⁴. Zgodnie z wytycznymi, nie należy czekać na wynik testu laboratoryjnego, aby rozpocząć leczenie przeciwwirusowe u pacjenta wysokiego ryzyka, u którego podejrzewamy grypę - lepiej zacząć lek od razu, niż stracić cenny czas w oczekiwaniu na potwierdzenie zakażenia⁶.

Leczenie szpitalne. Większość przypadków grypy leczy się w domu, ale jeśli przebieg jest ciężki lub wystąpią powikłania (np. zapalenie płuc z niewydolnością oddechową), może być konieczna hospitalizacja. W szpitalu pacjent otrzymuje tlenoterapię, intensywne nawadnianie dożylne, leczenie przeciwwirusowe IV rzut (np. peramiwir dożylnie) oraz - w razie rozwoju np. bakteryjnego zapalenia płuc - antybiotyki. Ciężka niewydolność oddechowa w przebiegu grypy może wymagać leczenia na oddziale intensywnej terapii (np. wspomaganie oddychania respiratorem). Na szczęście tak dramatyczne scenariusze zdarzają się rzadko - żeby ich uniknąć, najważniejsza jest profilaktyka.

Profilaktyka (jak zapobiegać grypie)

Szczepienia ochronne przeciw grypie

Szczepienie przeciw grypie jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania tej chorobie oraz jej powikłaniom¹. Bezpieczne i skuteczne szczepionki przeciw grypie są dostępne od wielu lat - co sezon skład szczepionki jest aktualizowany w oparciu o rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia, tak aby jak najlepiej dopasować ją do szczepów wirusa krążących w danym sezonie¹. Szczepionka przeciw grypie zawiera oczyszczone fragmenty inaktywowanego wirusa (tzw. szczepionka typu split lub subunit) albo żywy, osłabiony wirus (w szczepionce donosowej). Nie może wywołać grypy, natomiast pobudza układ odpornościowy do wytworzenia przeciwciał - dzięki temu w razie kontaktu z prawdziwym wirusem organizm szybciej go zwalczy.

Warto pamiętać, że odporność poszczepienna nie utrzymuje się długo - poziom przeciwciał zaczyna spadać po kilku miesiącach. Ponadto wirus grypy ciągle mutuje (zmienia się tzw. skład antygenowy). Z tych powodów szczepienie należy powtarzać co roku, przed każdym sezonem epidemicznym¹. Najlepszy czas na szczepienie w Polsce to jesień (wrzesień-listopad), zanim zacznie się wzrost zachorowań. Można się jednak zaszczepić także później, nawet w środku sezonu - lepiej późno niż wcale (szczepienie zapewnia ochronę już po ok. 2 tygodniach).

Skuteczność szczepionki przeciw grypie zależy od sezonu i grupy pacjentów. U młodych dorosłych zdrowych osób szczepienie zwykle zapobiega 40-70% zachorowań - nie jest to 100%, ale nawet jeśli zaszczepiona osoba zachoruje, to przebieg choroby jest na ogół łagodniejszy (mniejsza szansa powikłań i hospitalizacji)². U osób starszych skuteczność ochrony przed samym zachorowaniem bywa niższa (odpowiedź immunologiczna seniorów jest słabsza), ale szczepienie nadal bardzo się opłaca - u zaszczepionego seniora ryzyko ciężkiego przebiegu, powikłań (np. zawału serca wywołanego grypą) i zgonu jest istotnie mniejsze¹. Dostępne są nawet specjalne szczepionki dla osób 65+ (tzw. wysokodawkowe albo z adiuwantem), które mają wywołać silniejszą odpowiedź odpornościową. W Polsce w sezonie 2025/2026 osoby po 65 r.ż. mogą skorzystać ze szczepionki wysokodawkowej finansowanej częściowo z budżetu (zapytaj lekarza o dostępne opcje).

Kto powinien się zaszczepić? Zaleca się szczepienie przeciw grypie wszystkim osobom od 6. miesiąca życia wzwyż (o ile nie ma przeciwwskazań zdrowotnych)². Jest to szczepienie dobrowolne, ale corocznie rekomendowane jako element troski o własne zdrowie. Szczególnie mocno zaleca się szczepienie osobom z grup ryzyka powikłań pogrypowych (wymienionym wcześniej) oraz tym, które mają częsty kontakt z osobami z grup ryzyka. Oznacza to, że poza seniorami, przewlekle chorymi, kobietami w ciąży itd., zaszczepić powinni się także ich opiekunowie i domownicy - aby nie przynieść wirusa do domu. Również personel medyczny i inni pracownicy służby zdrowia powinni co roku się szczepić - chronią w ten sposób zarówno siebie, jak i swoich pacjentów¹. Nie bez powodu szczepienie przeciw grypie jest uznawane za element odpowiedzialności społecznej - im więcej osób zaszczepionych, tym mniejsza szansa na wybuch epidemii i tym lepsza ochrona najsłabszych.

Czy szczepionka przeciw grypie jest bezpieczna? Tak - szczepionki te są stosowane od dziesiątek lat i mają bardzo dobre profile bezpieczeństwa. Zawierają tylko fragmenty wirusa (lub osłabiony wirus w szczepionce donosowej), więc nie mogą wywołać pełnoobjawowej grypy. Po szczepieniu mogą wystąpić łagodne działania niepożądane, takie jak zaczerwienienie i bolesność ręki w miejscu wkłucia, złe samopoczucie, stan podgorączkowy czy bóle mięśni - zwykle ustępują one w ciągu 1-2 dni. Poważne odczyny poszczepienne zdarzają się niezmiernie rzadko. Przeciwwskazaniem do szczepienia jest przede wszystkim ciężka reakcja alergiczna na poprzednią dawkę szczepionki lub na jej składniki (np. na białko jaja kurzego, jeśli użyto go przy produkcji - warto poinformować lekarza o swoich alergiach). Przy ostrej infekcji z wysoką gorączką szczepienie odracza się do czasu wyzdrowienia, ale łagodne przeziębienie nie jest przeciwwskazaniem.

Inne środki zapobiegania zakażeniu

Poza szczepieniem warto przestrzegać podstawowych zasad higieny, zwłaszcza w sezonie jesienno-zimowym, gdy krążą wirusy grypy (oraz inne patogeny oddechowe). Poniżej najważniejsze zalecenia:

• Często myj ręce ciepłą wodą z mydłem (lub dezynfekuj dłonie płynem na bazie alkoholu) - szczególnie po powrocie z miejsc publicznych. Wirusy mogą przetrwać pewien czas na klamkach, poręczach czy banknotach, dlatego higiena rąk zmniejsza ryzyko zawleczenia drobnoustrojów do organizmu (np. przy dotykaniu twarzy).
• Unikaj bliskiego kontaktu z chorymi - jeśli w Twoim otoczeniu ktoś ma objawy grypy (wysoka gorączka, kaszel), trzymaj dystans (co najmniej 1-2 metry). Postaraj się też unikać dużych skupisk ludzi w szczycie sezonu grypowego, o ile to możliwe - ogranicz np. wizyty w zatłoczonych galeriach handlowych czy podróże komunikacją publiczną w godzinach szczytu.
• Zasłaniaj usta i nos przy kaszlu/kichaniu - najlepiej jednorazową chusteczką (którą od razu wyrzucisz do kosza). Jeśli nie masz chusteczki pod ręką, kichnij lub kaszlnij w zgięcie łokcia (a nie w dłonie) - to ograniczy rozsianie kropelek z wirusem w powietrzu.
• Unikaj dotykania twarzy (oczu, nosa, ust) nieumytymi rękami. Ta prosta świadomość pomaga przerwać "łańcuch zakażeń".
• Dbaj o wietrzenie pomieszczeń - regularnie przewietrzaj mieszkanie, biuro, klasę. Świeże powietrze zmniejsza stężenie wirusów w otoczeniu. W sezonie grypowym warto też częściej przecierać powierzchnie dotykowe (klamki, telefony, klawiatury) zwykłymi detergentami lub środkami dezynfekującymi.
• Rozważ noszenie maseczki ochronnej - jeśli w okresie wzmożonych zachorowań musisz przebywać w zatłoczonych, zamkniętych przestrzeniach (np. w tramwaju, poczekalni), maseczka na twarzy może zapewnić dodatkową ochronę. Maski są szczególnie zalecane osobom chorym, które muszą wyjść z domu - chory w maseczce zatrzymuje większość kropelek wydychanych z wirusem, dzięki czemu mniej osób w otoczeniu się zarazi.

Na koniec warto podkreślić: profilaktyka jest kluczowa w walce z grypą. Każdego roku wirus ten ulega pewnym zmianom i może ponownie nas zakazić, dlatego tak ważne jest coroczne szczepienie oraz stosowanie zdrowych nawyków higienicznych. Dzięki szczepieniu i przestrzeganiu powyższych zaleceń możemy uchronić siebie i swoich bliskich przed zachorowaniem lub ciężkimi konsekwencjami grypy. Jeśli masz dodatkowe pytania o szczepionkę czy profilaktykę grypy - zwróć się do swojego lekarza lub farmaceuty. Zdrowie jest najważniejsze, a od grypy typu A z pewnością lepiej jest się zaszczepić i zabezpieczyć, niż leczyć. Życzymy dużo zdrowia!