Badania prenatalne to testy wykonywane w trakcie ciąży w celu oceny zdrowia rozwijającego się dziecka. Badania prenatalne z krwi są szczególnym rodzajem tych badań - są nieinwazyjne, co oznacza, że do ich wykonania wystarczy próbka krwi matki, bez ingerencji w otoczenie płodu. Dzięki temu są one bezpieczne dla dziecka (brak ryzyka poronienia związanego z badaniem) i komfortowe dla przyszłej mamy. Pozwalają one wykryć lub oszacować ryzyko wystąpienia niektórych chorób genetycznych i wad wrodzonych u dziecka jeszcze przed narodzinami, w tym m.in. zespołu Downa (trisomia 21), zespołu Edwardsa (trisomia 18) czy zespołu Patau (trisomia 13). Współczesne wytyczne medyczne podkreślają, że badania prenatalne przesiewowe powinny być oferowane każdej kobiecie w ciąży, niezależnie od wieku czy czynników ryzyka1. Oznacza to, że obecnie każda przyszła mama może skorzystać z takich badań - są one dobrowolne, ale zalecane jako element opieki prenatalnej, aby w razie potrzeby móc wcześniej podjąć odpowiednie działania.
Dlaczego wykonuje się badania prenatalne z krwi?
Głównym celem badań prenatalnych z krwi jest wczesne wykrycie poważnych zaburzeń rozwojowych lub genetycznych u płodu. Większość dzieci rodzi się zdrowa, jednak niewielki odsetek ciąż (według badań ok. 1 na 150) obarczony jest aberracją chromosomalną, czyli nieprawidłową liczbą lub strukturą chromosomów1. Takie zmiany genetyczne mogą prowadzić do zespołów takich jak wspomniany zespół Downa czy Edwardsa, wiążących się z niepełnosprawnością intelektualną, wadami wrodzonymi i innymi powikłaniami zdrowotnymi u dziecka. Wykrycie wysokiego ryzyka już na wczesnym etapie ciąży daje rodzicom i lekarzom możliwość lepszego zaplanowania opieki medycznej. Można odpowiednio wcześnie zaplanować poród w specjalistycznym ośrodku, przygotować się na ewentualne leczenie po urodzeniu, a w skrajnych sytuacjach - podjąć trudną decyzję o dalszym przebiegu ciąży na podstawie pełnej informacji medycznej.
Badania prenatalne z krwi mają charakter przesiewowy, co oznacza, że wskazują prawdopodobieństwo (ryzyko) wystąpienia danej choroby u dziecka, ale zazwyczaj nie dają ostatecznej diagnozy. Są one bardzo czułe i potrafią wychwycić większość przypadków danej choroby, zanim będzie ona widoczna w badaniu ultrasonograficznym. Dzięki temu nieinwazyjne testy krwi pozwalają wcześniej wykryć potencjalny problem i zminimalizować potrzebę wykonywania badań diagnostycznych wymagających ingerencji (np. amniopunkcji). Ważne jest jednak, aby zrozumieć, że dodatni (nieprawidłowy) wynik badania przesiewowego nie oznacza jeszcze pewności choroby u dziecka - wymaga dalszej diagnostyki potwierdzającej. Z kolei wynik prawidłowy znacząco obniża prawdopodobieństwo danej wady, dając rodzicom poczucie bezpieczeństwa i często eliminując potrzebę bardziej ryzykownych badań.
Rodzaje badań prenatalnych z krwi
Istnieje kilka rodzajów badań prenatalnych wykonywanych z krwi matki. Różnią się one zakresem wykrywanych chorób, czasem wykonania oraz dokładnością. Poniżej opisujemy najważniejsze z nich:
Badania biochemiczne w I trymestrze (test podwójny PAPP-A)
Najbardziej rozpowszechnionym badaniem prenatalnym z krwi we wczesnej ciąży jest tzw. test podwójny (test PAPP-A z oceną przezierności karkowej). Wykonuje się go między 11. a 14. tygodniem ciąży i składa się on z dwóch elementów: badania USG płodu oraz analizy próbki krwi matki. W badaniu USG lekarz ocenia tzw. przezierność karkową płodu (nagromadzenie płynu na karku dziecka) oraz obecność kości nosowej - są to markery mogące wskazywać na zwiększone ryzyko chorób chromosomalnych. Następnie z krwi matki oznaczane są stężenia dwóch substancji: białka PAPP-A oraz wolnej podjednostki beta-hCG (hormonu ciążowego).
W ciążach obarczonych trisomiami wartości tych biochemicznych markerów są zazwyczaj charakterystycznie zmienione (np. poziom PAPP-A bywa obniżony, a beta-hCG podwyższony w zespole Downa). Wyniki laboratoryjne wraz z danymi z USG i wiekiem matki są analizowane komputerowo - w ten sposób oblicza się indywidualne ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa, Edwardsa czy Patau. Test podwójny jest badaniem przesiewowym o wysokiej czułości - szacuje się, że potrafi wykryć ok. Nineęziesiąt kilka procent przypadków trisomii 21 (Downa) już w I trymestrze2. Dla przykładu, w dużym badaniu z udziałem ponad 100 tysięcy ciężarnych wykazano, że połączenie USG genetycznego z analizą PAPP-A i beta-hCG wykrywa około 90% przypadków zespołu Downa przy około 5% wyników fałszywie dodatnich2. Oznacza to, że test ten jest bardzo efektywny - większość ciąż z taką wadą zostanie wykryta, choć u ok. 5% zdrowych ciąż wynik może błędnie sugerować podwyższone ryzyko (taki wynik wymaga wtedy dalszych badań, o czym niżej).
Zalety testu PAPP-A: jest nieinwazyjny i dostępny dla wszystkich pacjentek; wykrywa dużą część przypadków najczęstszych trisomii; wynik dostępny jest w dość krótkim czasie. Ograniczenia: jest to nadal test przesiewowy (statystyczny) - daje oszacowanie ryzyka, a nie pewną diagnozę; wyniki mogą być czasem fałszywie niepokojące (kilka na 100 zdrowych ciąż może zostać zakwalifikowanych do grupy podwyższonego ryzyka). Mimo tych ograniczeń, w wielu krajach - w tym zgodnie z polskimi i międzynarodowymi zaleceniami - test w I trymestrze jest proponowany rutynowo wszystkim kobietom w ciąży jako podstawowe badanie przesiewowe1.
Badania biochemiczne w II trymestrze (test potrójny lub poczwórny)
Jeśli pacjentka nie zdążyła wykonać badań w I trymestrze lub gdy zachodzi taka potrzeba, istnieją także testy przesiewowe oparte na analizie krwi w drugim trymestrze ciąży. Należą do nich test potrójny oraz rzadziej wykonywany test poczwórny. Pobiera się krew matki (zwykle około 15-20 tygodnia ciąży) i oznacza poziomy pewnych substancji:
- Test potrójny mierzy stężenie alfafetoproteiny (AFP), wolnej beta-hCG oraz estriolu nieskoniugowanego (uE3).
- Test poczwórny dodatkowo uwzględnia poziom inhibiny A (czyli cztery parametry).
Na podstawie tych wyników, w połączeniu z wiekiem ciężarnej, ocenia się ryzyko przede wszystkim zespołu Downa, ale także części innych trisomii oraz pewnych wad cewy nerwowej u płodu (np. rozszczep kręgosłupa - podwyższony poziom AFP może na to wskazywać). Skuteczność testów II trymestru jest nieco niższa niż opisanego wyżej testu I trymestru. Wykrywalność zespołu Downa w teście potrójnym szacuje się na około 70-80%, przy około 5% wyników fałszywie dodatnich (dla testu poczwórnego czułość jest nieco wyższa niż potrójnego, ok. 80%)2. Z tego powodu obecnie, jeśli to możliwe, preferuje się wcześniejsze badania I trymestru. Niemniej jednak testy drugiego trymestru bywają oferowane, gdy pierwszy etap diagnostyki prenatalnej nie został wykonany lub gdy wynik badania USG połówkowego (w 18-22 tygodniu) nasuwa podejrzenia nieprawidłowości.
Zalety testów II trymestru: także są nieinwazyjne i proste do wykonania; mogą dostarczyć informacji o ryzyku wad genetycznych oraz o ryzyku wad otwartej cewy nerwowej (na podstawie AFP). Wady: wykonywane są później w ciąży; mają niższą czułość niż testy I trymestru; ewentualne wykrycie ryzyka wady genetycznej następuje późno, co zostawia mniej czasu na decyzje i dalsze kroki diagnostyczne.
Nieinwazyjny test prenatalny (NIPT) - analiza wolnego DNA płodowego
NIPT (Non-Invasive Prenatal Testing), nazywany po polsku czasem testem NIPT lub badaniem wolnego DNA płodowego, to najnowszy i najbardziej zaawansowany rodzaj badania prenatalnego z krwi matki. Pojawił się w praktyce około 2011 roku i w ostatnich latach zyskał ogromną popularność na świecie. W teście tym analizuje się drobne fragmenty DNA dziecka krążące w krwi matki. Jak to możliwe? Otóż w trakcie ciąży niewielka ilość DNA płodu przenika przez łożysko do krwiobiegu matki - nazywamy to cffDNA (cell-free fetal DNA). Już od ok. 10. tygodnia ciąży odsetek DNA płodowego we krwi matki jest na tyle wysoki, że można podjąć próbę jego wyizolowania i zbadania. NIPT wykorzystuje nowoczesne techniki genetyczne (sekwencjonowanie następnej generacji) do przeliczenia chromosomów w tych fragmentach DNA - upraszczając, sprawdza, czy jest prawidłowa liczba kopii każdego z badanych chromosomów. Jeśli wykryje nadmiar materiału genetycznego z danego chromosomu, świadczy to o wysokim prawdopodobieństwie trisomii u dziecka.
Co wykrywa NIPT? Standardowo testy NIPT badają trisomię 21, 18 i 13, czyli zespoły Downa, Edwardsa i Patau. Większość dostępnych testów może również określić płeć dziecka (chromosomy X i Y) oraz wykryć nieprawidłowości liczby chromosomów płci (np. zespół Turnera - monosomia X, zespół Klinefeltera - dodatkowy chromosom X u chłopca). Część rozszerzonych wersji testów NIPT oferuje również analizę wybranych rzadszych zmian genomowych, takich jak mikrodelecje (brak malutkich fragmentów chromosomu, np. zespół DiGeorge'a) czy aneuploidie innych chromosomów, jednak wiarygodność takich rozszerzonych analiz bywa niższa i nie są one standardowo zalecane bez specjalnych wskazań. Podstawowym zakresem NIPT pozostaje więc badanie na obecność trisomii 21, 18, 13 (oraz ewentualnie aneuploidii chromosomów płci).
Skuteczność i dokładność NIPT: Warto podkreślić, że NIPT jest najczulszym z dostępnych testów przesiewowych. Jego zdolność wykrywania trisomii 21 oceniana jest na ~99%, z bardzo niskim odsetkiem wyników fałszywie dodatnich, rzędu 0,1%3. W metaanalizach naukowych obejmujących dziesiątki tysięcy ciężarnych wykazano, że testy NIPT cechują się czułością około 99% dla wykrycia zespołu Downa i ponad 97% dla trisomii Edwardsa i Patau, przy specyficzności wynoszącej ~99,9%3. Dla porównania - tradycyjny test PAPP-A czy potrójny ma specyficzność ok. 95% (czyli ~5% fałszywych alarmów). Oznacza to, że badanie NIPT niemal zupełnie eliminuje ryzyko fałszywego wyniku pozytywnego - przypadki, w których wskazuje ono chorobę, mimo że dziecko jest zdrowe, zdarzają się niezwykle rzadko. Z drugiej strony, wynik negatywny NIPT daje bardzo silną gwarancję, że dziecko nie ma badanej trisomii (ryzyko przeoczenia wady jest poniżej 0,1%)3.
Zalety NIPT: Jest to badanie nieinwazyjne, wymagające jedynie próbki krwi matki, a zapewniające najwyższą dokładność spośród testów przesiewowych. Można je wykonać już od 10. tygodnia ciąży. Pozwala często uniknąć niepotrzebnej amniopunkcji - dzięki wysokiej specyficzności, znacznie mniej kobiet otrzymuje fałszywie alarmujący wynik3. Test dostarcza też dodatkowych informacji, takich jak określenie płci dziecka (jeśli rodzice chcą ją poznać tak wcześnie). Ograniczenia: NIPT, mimo świetnych parametrów, nadal pozostaje testem przesiewowym, a nie rozstrzygającym3. Jeśli wynik wskaże wysokie ryzyko trisomii, konieczne jest potwierdzenie diagnozy za pomocą inwazyjnego badania diagnostycznego (np. amniopunkcji), zanim postawi się ostateczne rozpoznanie. Zdarza się bowiem (choć rzadko), że wynik NIPT jest fałszywie dodatni lub fałszywie ujemny - na dokładność mogą wpływać czynniki techniczne i biologiczne (np. zbyt niski odsetek DNA płodowego w próbce, mozaicyzm łożyskowy itp.). Ponadto NIPT nie zastępuje badania USG - ultrasonografia prenatalna jest wciąż niezbędna do oceny struktur anatomicznych dziecka, których żaden test z krwi nie jest w stanie ocenić (np. wady serca, rozszczepy podniebienia, wady kończyn itp.). Eksperci podkreślają, że NIPT stanowi cenne uzupełnienie, a nie zastępstwo dla diagnostyki ultrasonograficznej w pierwszym trymestrze4. Innym ograniczeniem może być koszt - testy NIPT są droższe od standardowych badań biochemicznych, a w Polsce refundacja bywa ograniczona do kobiet w ciąży o podwyższonym ryzyku (choć sytuacja stopniowo się zmienia). Mimo ceny, ich popularność rośnie z uwagi na dużą wartość diagnostyczną.
Co po wyniku badania? Konsultacja i dalsze kroki
Uzyskanie wyniku badania prenatalnego (czy to testu PAPP-A, testu potrójnego, czy NIPT) powinno być omówione z lekarzem prowadzącym ciążę lub genetykiem klinicznym. Wynik prawidłowy (screening negatywny) zwykle przynosi ulgę - oznacza niskie oszacowane ryzyko badanych wad u dziecka. W takiej sytuacji z reguły nie ma wskazań do inwazyjnej diagnostyki (np. większość kobiet po prawidłowym wyniku NIPT nie musi już rozważać amniopunkcji, bo prawdopodobieństwo ukrytej wady jest bardzo małe). Należy jednak pamiętać o kontynuowaniu rutynowej opieki prenatalnej - badania USG w zalecanych terminach, badaniach ogólnych krwi i moczu oraz innych testach zaleconych przez lekarza w ciąży.
Jeśli natomiast wynik wskazuje na podwyższone ryzyko (wynik pozytywny lub nieprawidłowy w teście przesiewowym), nie jest to jeszcze równoznaczne z rozpoznaniem choroby u dziecka. Otrzymanie takiego wyniku bywa stresujące, ale warto zachować spokój - wiele ciąż z pozytywnym wynikiem przesiewowym okazuje się ostatecznie zdrowych. W takiej sytuacji lekarz skieruje pacjentkę na dokładniejsze badania diagnostyczne. Zazwyczaj kolejnym krokiem jest inwazyjne badanie prenatalne, najczęściej amniopunkcja lub czasem biopsja kosmówki. Polega to na pobraniu próbki materiału od płodu - płynu owodniowego lub fragmentu łożyska - pod kontrolą USG. Badanie to pozwala bezpośrednio zbadać chromosomy dziecka (ustalić jego kariotyp) i tym samym potwierdzić lub wykluczyć z prawie 100% pewnością obecność ewentualnej wady genetycznej3. Amniopunkcja wiąże się z niewielkim ryzykiem powikłań (utrata ciąży szacowana tradycyjnie na ok. 0,5-1%, choć nowsze dane sugerują, że u doświadczonych operatorów ryzyko może być mniejsze). Decyzja o wykonaniu takiego badania jest indywidualna - podejmowana wspólnie przez pacjentkę i lekarza po rozważeniu stosunku korzyści do ryzyka. Często, jeśli prawdopodobieństwo wady jest bardzo wysokie (np. dodatni wynik NIPT u kobiety z grupy wysokiego ryzyka), wielu rodziców decyduje się na diagnostykę inwazyjną dla pewności. Z kolei w sytuacji wyników granicznych lub umiarkowanie podwyższonego ryzyka - decyzja może być trudniejsza; niektóre pary akceptują pewien stopień niepewności i rezygnują z amniopunkcji, inne wolą mieć całkowitą pewność.
Wsparcie specjalistów: Niezależnie od wyniku, pacjentka ma prawo do pełnej informacji i wsparcia. W przypadku wątpliwości lekarz może zaproponować konsultację z genetykiem klinicznym, który dokładnie objaśni znaczenie wyniku i dostępne opcje. Jeśli potwierdzi się diagnoza wady u dziecka, rodzice obejmowani są opieką multidyscyplinarną - planuje się dalsze leczenie (jeszcze w ciąży lub po porodzie), oferuje wsparcie psychologiczne i odpowiednie poradnictwo.
Podsumowanie
Badania prenatalne z krwi stanowią dziś podstawowy element opieki nad kobietą w ciąży. Pozwalają bezpiecznie, szybko i bez bólu uzyskać cenne informacje o zdrowiu rozwijającego się maluszka. Dostępne są różne testy - od tradycyjnych badań biochemicznych (test PAPP-A w I trymestrze, test potrójny/poczwórny w II trymestrze) po nowoczesne badania genetyczne NIPT analizujące DNA płodu. Każde z nich ma swoje miejsce i zastosowanie. Wspólną cechą jest to, że są to badania nieinwazyjne - wymagają jedynie pobrania krwi od mamy, nie zagrażając ciąży. Dzięki nim większość rodziców może zyskać spokój o zdrowie dziecka, a w razie wykrycia zwiększonego ryzyka - podjąć świadome decyzje i dalsze kroki diagnostyczne zgodne z aktualną wiedzą medyczną. Pamiętajmy, że o wszystkich wątpliwościach warto rozmawiać z lekarzem - specjalista wyjaśni wyniki, doradzi najlepsze postępowanie i wesprze na każdym etapie tej ważnej drogi, jaką jest oczekiwanie na narodziny dziecka.
Footnotes
- Dungan, J. S., Klugman, S., Darilek, S., Malinowski, J., Akkari, Y. M. N., Monaghan, K. G., Erwin, A., & Best, R. G. (2023). Noninvasive prenatal screening (NIPS) for fetal chromosome abnormalities in a general-risk population: An evidence-based clinical guideline of the American College of Medical Genetics and Genomics (ACMG). Genetics in Medicine, 25(2), 100336. https://doi.org/10.1016/j.gim.2022.11.004 ↩ ↩2 ↩3
- Santorum, M., Wright, D., Syngelaki, A., Karagioti, N., & Nicolaides, K. H. (2017). Accuracy of first-trimester combined test in screening for trisomies 21, 18 and 13. Ultrasound in Obstetrics & Gynecology, 49(6), 714-720. https://doi.org/10.1002/uog.17283 ↩ ↩2 ↩3
- Taylor-Phillips, S., Freeman, K., Geppert, J., Agbebiyi, A., Uthman, O. A., Madan, J., Clarke, A., Quenby, S., & Clarke, A. (2016). Accuracy of non-invasive prenatal testing using cell-free DNA for detection of Down, Edwards and Patau syndromes: a systematic review and meta-analysis. BMJ Open, 6(1), e010002. https://doi.org/10.1136/bmjopen-2015-010002 ↩ ↩2 ↩3 ↩4 ↩5 ↩6
- Tutschek, B., Raio, L., & Baud, D. (2025). Non-invasive prenatal testing is not a substitute for first trimester ultrasound screening. Swiss Medical Weekly, 155, 4610. https://doi.org/10.57187/s.4610 ↩