Badanie glukozy we krwi - normy, interpretacja i przygotowanie do testu

Badanie poziomu glukozy we krwi (często nazywane badaniem cukru we krwi) jest jednym z podstawowych testów diagnostycznych w medycynie. Glukoza to podstawowy cukier prosty i główne źródło energii dla komórek organizmu, zwłaszcza dla mózgu. Prawidłowe utrzymanie jej stężenia we krwi jest kluczowe dla zdrowia - zarówno przewlekle zbyt wysoki poziom (hiperglikemia), jak i zbyt niski (hipoglikemia) mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. Najczęstszą przyczyną przewlekłej hiperglikemii jest cukrzyca - choroba metaboliczna uznawana za epidemię XXI wieku. Szacuje się, że na świecie żyje już ponad 500 milionów dorosłych osób z cukrzycą¹. Wczesne wykrycie nieprawidłowego poziomu glukozy umożliwia podjęcie działań zapobiegających rozwojowi cukrzycy lub powikłań u osób już chorych. W niniejszym artykule wyjaśniamy, kiedy warto zbadać poziom cukru, jakie są rodzaje badań glukozy, jak się do nich przygotować oraz jak interpretować uzyskane wyniki - wszystko w oparciu o aktualną wiedzę medyczną i zalecenia specjalistów.

Kiedy należy wykonać badanie glukozy?

Rutynowe badania profilaktyczne: U osób dorosłych badanie stężenia glukozy we krwi często wykonuje się profilaktycznie podczas okresowych badań kontrolnych. Aktualne wytyczne zalecają, aby u każdej osoby dorosłej bez stwierdzonej cukrzycy rozpocząć regularne badania przesiewowe poziomu glukozy najpóźniej od 35. roku życia². Jeśli wyniki są prawidłowe, test powinno się powtarzać co najmniej co 3 lata². Częstsze badania zalecane są jednak u osób z tzw. grupy ryzyka - czyli mających predyspozycje do rozwoju cukrzycy typu 2. Do czynników ryzyka należą m.in.: nadwaga lub otyłość, siedzący tryb życia, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, występowanie cukrzycy w najbliższej rodzinie, przebyta cukrzyca ciążowa czy stany predysponujące do insulinooporności (np. zespół policystycznych jajników). Osoby obciążone czynnikami ryzyka powinny kontrolować glukozę częściej, na przykład raz do roku, zgodnie z zaleceniami lekarza.

Objawy sugerujące cukrzycę: Niezależnie od wieku, pojawienie się charakterystycznych objawów wysokiego cukru we krwi jest wskazaniem do natychmiastowego wykonania badania glukozy. Do takich objawów należą przede wszystkim: nadmierne pragnienie i suchość w ustach, bardzo częste oddawanie moczu (zwłaszcza nocą), chroniczne zmęczenie i senność, niezamierzona utrata masy ciała, nadmierny apetyt, a także nawracające infekcje (np. skóry lub dróg moczowych) i wolne gojenie się ran. W przypadku zaobserwowania u siebie tych dolegliwości należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem i oznaczyć poziom glukozy. Uwaga: W sytuacji występowania typowych objawów cukrzycy jednorazowy pomiar glukozy we krwi przypadkowej (niekoniecznie na czczo) powyżej 200 mg/dl (11,1 mmol/l) również potwierdza rozpoznanie cukrzycy².

Ciąża - test w kierunku cukrzycy ciążowej: Szczególnym przypadkiem, kiedy badanie glukozy jest zalecane, jest ciąża. U wszystkich kobiet ciężarnych, które nie miały wcześniej rozpoznanej cukrzycy, wykonuje się przesiewowy doustny test tolerancji glukozy między 24. a 28. tygodniem ciąży³. Ma to na celu wykrycie tzw. cukrzycy ciążowej - przejściowego zaburzenia tolerancji węglowodanów, które może wystąpić w trakcie ciąży. W przypadku obecności dodatkowych czynników ryzyka (np. otyłość u ciężarnej, wcześniejsze urodzenie dziecka o masie >4 kg, przebyty stan przedrzucawkowy) lekarz może zalecić wykonanie testu obciążenia glukozą wcześniej, nawet w I trymestrze. Warto podkreślić, że wykrycie i leczenie cukrzycy ciążowej jest bardzo ważne dla zdrowia matki i dziecka - nieleczona hiperglikemia w ciąży zwiększa ryzyko powikłań położniczych oraz wpływa na rozwój płodu.

Monitorowanie cukrzycy i skuteczności leczenia: Osoby, u których już zdiagnozowano cukrzycę lub stany przedcukrzycowe, powinny badać glukozę zgodnie z zaleceniami lekarza. Poza domowymi pomiarami glukometrem (o czym niżej), w warunkach laboratoryjnych kontroluje się okresowo poziom glukozy na czczo, a także wykonuje inne badania, takie jak hemoglobina glikowana (HbA1c), w celu oceny długoterminowej kontroli glikemii.

Rodzaje badań glukozy

Istnieje kilka metod i testów pozwalających ocenić stężenie cukru we krwi i zaburzenia jego metabolizmu. Lekarz dobiera odpowiednie badanie w zależności od sytuacji klinicznej - inne testy służą do wykrycia cukrzycy, inne do monitorowania już rozpoznanej choroby. Poniżej opisano najważniejsze rodzaje badań glukozy.

Glukoza na czczo (pomiar stężenia glukozy we krwi żylnej na czczo)

Jest to podstawowe badanie służące do oceny gospodarki węglowodanowej. Polega na oznaczeniu stężenia glukozy we krwi żylnej pobranej po co najmniej 8 godzinach od ostatniego posiłku, czyli zwykle rano, przed śniadaniem. Badanie glukozy na czczo jest szybkie i proste - wymaga jedynie jednorazowego pobrania próbki krwi. Prawidłowy wynik u zdrowej osoby dorosłej mieści się w zakresie od ok. 70 do 99 mg/dl (3,9-5,5 mmol/l). Wynik nieco podwyższony, 100-125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l), wskazuje na tzw. nieprawidłową glikemię na czczo (stan przedcukrzycowy). Natomiast wynik dwukrotnie (w dwóch oddzielnych pomiarach) wynoszący ≥126 mg/dl (≥7,0 mmol/l) świadczy o cukrzycy². Badanie glukozy na czczo jest wykorzystywane zarówno w profilaktyce (wykrywa cukrzycę we wczesnym stadium, często bezobjawowym), jak i do oceny skuteczności leczenia u osób już chorujących (np. czy dawki leków przeciwcukrzycowych są odpowiednie).

Warto zaznaczyć, że pojedynczy nieprawidłowy wynik glikemii na czczo, zwłaszcza jeśli jest graniczny, nie oznacza od razu choroby. Na poziom cukru mogą przejściowo wpłynąć np. ostry stres, niewyspanie, intensywny wysiłek fizyczny czy infekcja. Dlatego przy stwierdzeniu podwyższonego wyniku lekarz zwykle zleca ponowne badanie lub wykonanie dokładniejszego testu diagnostycznego (np. OGTT), zanim postawi rozpoznanie.

Doustny test tolerancji glukozy (OGTT, tzw. "krzywa cukrowa")

Doustny test tolerancji glukozy polega na ocenie, jak organizm radzi sobie z obciążeniem określoną dawką cukru. Jest to rozszerzone badanie diagnostyczne, pomocne zwłaszcza w wykrywaniu utajonych zaburzeń metabolizmu węglowodanów - np. stanu przedcukrzycowego lub cukrzycy na wczesnym etapie, gdy glikemia na czczo może być jeszcze prawidłowa.

Standardowy OGTT wykonuje się rano, na czczo. Przebieg testu: najpierw pobierana jest krew żylna na oznaczenie glukozy na czczo, po czym pacjent wypija roztwór zawierający 75 gramów glukozy (jest on bardzo słodki, smakuje jak gęsty syrop). Następnie mierzy się stężenie glukozy we krwi w określonych odstępach czasu - zwykle po 1 godzinie oraz po 2 godzinach od wypicia glukozy. W trakcie testu pacjent powinien pozostać w spoczynku (siedzieć, nie spożywać już posiłków).

Interpretacja OGTT opiera się głównie na wyniku po 120 minutach. Norma po 2 godzinach wynosi <140 mg/dl (<7,8 mmol/l). Wynik 140-199 mg/dl (7,8-11,0 mmol/l) świadczy o nieprawidłowej tolerancji glukozy (stan przedcukrzycowy). Natomiast wartość ≥200 mg/dl (≥11,1 mmol/l) po 2 godzinach potwierdza rozpoznanie cukrzycy². Test OGTT jest bardziej czuły niż pojedyncza glikemia na czczo - może ujawnić zaburzenia u osób, u których poziom cukru na czczo bywa jeszcze w normie, ale po posiłkach nadmiernie wzrasta. Z tego względu OGTT bywa zalecany np. u osób z wysokim ryzykiem cukrzycy mimo prawidłowej glikemii na czczo, a także - jak wspomniano wyżej - standardowo wykonuje się go u kobiet w ciąży w kierunku cukrzycy ciążowej.

Hemoglobina glikowana (HbA1c)

Hemoglobina glikowana to nieco inny rodzaj badania - pośrednio ocenia on poziom glukozy we krwi na przestrzeni czasu. HbA1c powstaje w organizmie, gdy cząsteczki glukozy trwale łączą się z hemoglobiną, czyli białkiem obecnym w czerwonych krwinkach (erytrocytach). Im więcej glukozy krąży we krwi, tym większy odsetek hemoglobiny ulega "przyłączeniu" cukru. Ponieważ czerwone krwinki żyją przeciętnie około 120 dni, oznaczenie odsetka hemoglobiny glikowanej pozwala oszacować średnie stężenie glukozy z ostatnich ~3 miesięcy⁴. Innymi słowy, jest to wskaźnik długoterminowej kontroli glikemii.

Badanie HbA1c wykonuje się z próbki krwi (niekoniecznie na czczo, choć zwykle jest ono robione przy okazji innych badań porannych). Wynik podawany jest w procentach (%) - u osób zdrowych typowo wynosi poniżej 5,7%. Zakres 5,7-6,4% wskazuje na stan przedcukrzycowy (podwyższony poziom cukru w ciągu ostatnich miesięcy). Natomiast wynik ≥6,5% (uzyskany metodą certyfikowaną) stanowi jeden z kryteriów rozpoznania cukrzycy². W praktyce klinicznej hemoglobinę glikowaną wykorzystuje się zarówno do diagnozowania cukrzycy (jest akceptowanym kryterium obok glikemii), jak i bardzo często do oceny skuteczności leczenia u diabetyków. Uwaga: U osób już chorujących na cukrzycę lekarz zwykle dąży do utrzymania HbA1c na poziomie <7% - świadczy to o dobrym wyrównaniu cukrzycy i wiąże się z mniejszym ryzykiem powikłań. Indywidualne cele mogą się różnić w zależności od wieku pacjenta i współistniejących chorób.

Glukoza w moczu (glukozuria)

U zdrowej osoby glukoza praktycznie nie występuje w moczu - nerki wychwytują z powrotem całość cukru z pierwotnego filtratu, zapobiegając jego utracie. Pojawienie się glukozy w moczu (tzw. glukozuria) następuje dopiero, gdy poziom cukru we krwi przekroczy tzw. próg nerkowy (zazwyczaj około 160-180 mg/dl, choć zależy to od osoby). Dlatego wykrycie cukru w moczu - np. podczas badania ogólnego moczu - jest sygnałem, że we krwi występuje wysoka hiperglikemia. Badanie glukozy w moczu samo w sobie nie służy do diagnozowania cukrzycy (jest mniej czułe niż badanie krwi), ale bywa prostym testem przesiewowym. Dawniej używano papierków testowych do moczu jako domowej metody monitorowania cukrzycy. Obecnie glukozurię traktuje się raczej jako objaw pomocniczy - gdy jest dodatnia, zwykle i tak konieczne jest zbadanie glukozy we krwi. Warto dodać, że cukier w moczu może pojawić się także przejściowo przy bardzo wysokiej glikemii spowodowanej np. stresem, a u kobiet ciężarnych niewielka glukozuria czasem występuje nawet przy prawidłowej tolerancji węglowodanów (na skutek zmian czynności nerek w ciąży).

Samokontrola glikemii (domowy pomiar glukometrem)

W diagnostyce i leczeniu cukrzycy ogromną rolę odgrywa samokontrola - pacjenci mogą sami mierzyć stężenie glukozy za pomocą przenośnych aparatów zwanych glukometrami. Badanie glukometrem polega na nakłuciu opuszki palca, naniesieniu kropli krwi na pasek testowy i odczycie wyniku z urządzenia po kilku sekundach. Takie pomiary służą głównie osobom z już rozpoznaną cukrzycą do codziennego monitorowania poziomów cukru, dostosowywania diety, dawek insuliny itp. Warto jednak podkreślić: domowy pomiar glukometrem nie zastępuje laboratoryjnych badań diagnostycznych. Glukometry mają pewien błąd pomiaru, a wyniki oznaczeń z krwi włośniczkowej z palca mogą nieznacznie różnić się od wartości z krwi żylnej. Dlatego do rozpoznania cukrzycy zawsze wykorzystuje się badania wykonane w laboratorium (glukoza z osocza krwi żylnej, OGTT lub HbA1c). Mimo to, jeśli glukometr wskazuje u osoby nieświadomej choroby znacznie podwyższone wartości (np. >200 mg/dl) lub nietypowo niskie wartości cukru, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza w celu pogłębienia diagnostyki.

Jak przygotować się do badania glukozy?

Badanie na czczo: Jeśli masz zaplanowane oznaczenie glukozy na czczo, przygotuj się do niego dzień wcześniej. Ostatni posiłek zjedz najpóźniej około godziny 18:00 poprzedniego dnia. Przez 8-12 godzin przed pobraniem krwi nie spożywaj żadnych pokarmów ani napojów zawierających kalorie - dozwolona jest jedynie woda. Dobrze jest unikać w tym czasie także palenia papierosów i żucia gumy. Rano tuż przed badaniem nie wykonuj intensywnych ćwiczeń fizycznych; wskazane jest pozostanie w stanie spoczynku przez ok. 15 minut przed pobraniem krwi. Krew żylną pobiera się zazwyczaj rano (między 7:00 a 10:00) - jest to istotne, ponieważ pora dnia wpływa na poziom hormonów regulujących glikemię (takich jak insulina czy kortyzol). Uwaga: Nie należy zmieniać na własną rękę swoich leków przed badaniem - jeśli przyjmujesz na stałe jakieś leki (np. na nadciśnienie czy tarczycę), zapytaj lekarza, czy powinieneś zażyć je rano przed pobraniem krwi. Niektóre leki (np. sterydy, diuretyki tiazydowe) mogą podnosić poziom glukozy - lekarz oceni, czy w twoim przypadku należy uwzględnić ich wpływ przy interpretacji wyniku.

Przygotowanie do OGTT: Doustny test tolerancji glukozy wymaga podobnego przygotowania - zgłaszasz się do laboratorium na czczo. Dodatkowo zaleca się, aby przez kilka dni przed testem odżywiać się w sposób normalny, bez drastycznych diet czy przejadania się (skrajne zmiany diety mogą wpłynąć na wynik testu). Na badanie najlepiej zarezerwuj sobie około 2 godziny czasu i weź ze sobą coś do czytania - w trakcie przerwy po wypiciu glukozy musisz spokojnie odczekać, nie możesz w tym czasie opuszczać placówki ani wykonywać żadnych ćwiczeń. W dniu poprzedzającym test unikaj spożywania alkoholu. Rano tuż przed testem nie pij też kawy ani herbaty (można napić się odrobinę wody). Jeśli źle tolerujesz pobieranie krwi lub słodkie napoje na czczo, uprzedź personel - badanie wymaga wypicia roztworu glukozy, co u niektórych osób może wywołać mdłości. W razie potrzeby test będzie przeprowadzany pod nadzorem, aby zapewnić Ci bezpieczeństwo.

Inne czynniki: Pamiętaj, że przejściowe okoliczności mogą wpłynąć na poziom glukozy i zaburzyć wyniki. Ostre infekcje, urazy, zabiegi operacyjne czy duży stres emocjonalny często powodują przejściowy wzrost glikemii. Z kolei spożycie alkoholu (zwłaszcza na czczo) może początkowo wywołać spadek cukru, a następnie jego wahania. Dlatego badań profilaktycznych nie powinno się wykonywać w okresach, gdy organizm dochodzi do siebie po chorobie lub innym obciążeniu - należy odczekać kilka dni aż do powrotu do normalnego stanu. Jeśli badanie glukozy wypada w "gorszym dniu", poinformuj lekarza o ewentualnych okolicznościach, które mogły wpłynąć na wynik - pozwoli to właściwie zinterpretować rezultat lub zdecydować o ewentualnym powtórzeniu testu.

Normy i interpretacja wyników

Prawidłowy poziom glukozy: U zdrowych osób stężenie glukozy we krwi utrzymuje się w dość wąskim zakresie dzięki działaniu hormonów (insuliny, glukagonu i innych). Typowy prawidłowy wynik glikemii na czczo wynosi około 70-99 mg/dl (3,9-5,5 mmol/l). Po posiłku wartości przejściowo rosną, ale rzadko przekraczają 140 mg/dl (<7,8 mmol/l) 2 godziny po jedzeniu. Organizmy zdrowych osób potrafią szybko przywrócić równowagę, dlatego ciągłe przekroczenia norm zazwyczaj świadczą o patologii.

Stan przedcukrzycowy: Jeśli wyniki badań mieszczą się pomiędzy normą a progami diagnostycznymi cukrzycy, mówimy o stanie przedcukrzycowym. Obejmuje on dwie jednostki: nieprawidłową glikemię na czczo (wynik 100-125 mg/dl) oraz nieprawidłową tolerancję glukozy (wynik OGTT po 2 h: 140-199 mg/dl). Czasem podwyższona bywa także hemoglobina glikowana (5,7-6,4%). Stan przedcukrzycowy jest sygnałem alarmowym - wskazuje, że organizm zaczyna mieć problemy z utrzymaniem cukru w normie, choć jeszcze nie osiągnęły one progu cukrzycy. Dobrą wiadomością jest to, że na tym etapie zmiany są często odwracalne. Udowodniono, że zdrowy tryb życia (modyfikacja diety, regularna aktywność fizyczna, redukcja masy ciała) może zapobiec rozwojowi pełnoobjawowej cukrzycy typu 2 u osób ze stanem przedcukrzycowym. Lekarz może również rozważyć włączenie metforminy - leku, który poprawia wrażliwość na insulinę - u pacjentów z wysokim ryzykiem progresji. Dlatego tak ważne jest wykrycie stanu przedcukrzycowego - stanowi on ostatni "dzwonek", by wdrożyć działania zapobiegawcze.

Cukrzyca: Rozpoznanie cukrzycy ustala się na podstawie jasno określonych kryteriów laboratoryjnych. Zgodnie z wytycznymi, cukrzycę można rozpoznać, gdy spełnione jest którekolwiek z poniższych (potwierdzone dwukrotnie, chyba że występują objawy kliniczne)²:

• Glikemia na czczo ≥126 mg/dl (≥7,0 mmol/l).
• Glikemia przygodna ≥200 mg/dl (≥11,1 mmol/l) w obecności objawów hiperglikemii (takich jak wzmożone pragnienie, wielomocz, chudnięcie).
• Wynik OGTT po 2 h ≥200 mg/dl (≥11,1 mmol/l).
• Hemoglobina glikowana (HbA1c) ≥6,5% (badana certyfikowaną metodą NGSP/DCCT).

Jeśli dwa różne testy (np. glikemia na czczo i HbA1c) wskazują jednoznacznie na cukrzycę, diagnoza jest pewna². W przypadku rozbieżnych wyników lub wartości granicznych, może być wymagane powtórzenie badań. Warto pamiętać, że rozpoznaniu cukrzycy zawsze towarzyszy decyzja lekarza - interpretacja wyniku uwzględnia cały kontekst pacjenta. Po potwierdzeniu diagnozy istotne jest jak najszybsze wdrożenie odpowiedniego leczenia oraz dalsze badania (np. oceniające powikłania).

Odchylenia od normy - co mogą oznaczać: Podwyższony poziom glukozy (hiperglikemia) najczęściej wskazuje na cukrzycę typu 1 lub 2, ewentualnie stan przedcukrzycowy. Może jednak towarzyszyć również innym schorzeniom - np. nadczynności tarczycy, chorobom trzustki (zapalenie, guz), zaburzeniom hormonalnym (zespół Cushinga, akromegalia) czy być skutkiem ubocznym przyjmowania niektórych leków (np. sterydów). Z kolei obniżony poziom glukozy (hipoglikemia) u osób nieleczonych na cukrzycę należy do rzadkości. Może wystąpić np. przy guzach trzustki wytwarzających insulinę (insulinoma) lub w ciężkich zaburzeniach metabolicznych i chorobach wątroby. U pacjentów z cukrzycą epizody hipoglikemii zdarzają się znacznie częściej - są zwykle konsekwencją przedawkowania insuliny lub innych leków przeciwcukrzycowych, pominięcia posiłku czy intensywnego wysiłku. Niezależnie od przyczyny, znaczna hipoglikemia jest stanem bezpośrednio zagrażającym zdrowiu (może powodować utratę przytomności, drgawki), wymaga więc pilnej pomocy medycznej.

Podsumowanie: Badanie glukozy to prosty test, który może dostarczyć bardzo ważnych informacji o stanie naszego zdrowia. Wykonywane regularnie, pozwala na wczesne wykrycie stanu przedcukrzycowego lub cukrzycy, co umożliwia szybkie wdrożenie leczenia i zapobieganie groźnym powikłaniom tej choroby (uszkodzeniu wzroku, nerek, nerwów obwodowych, chorobom serca i in.). Pamiętajmy, że interpretacja wyniku glukozy powinna uwzględniać szerszy kontekst - pojedyncze odchylenie nie zawsze oznacza chorobę, a diagnozę zawsze stawia lekarz na podstawie całości danych klinicznych i laboratoryjnych. Jeśli otrzymasz nieprawidłowy wynik, nie wpadaj w panikę, ale skonsultuj go z lekarzem. Dzięki temu w razie potrzeby zostaną zlecone dodatkowe badania potwierdzające oraz - jeśli to konieczne - rozpocznie się odpowiednie leczenie lub działania profilaktyczne.