Badanie kału - prosta i skuteczna diagnostyka układu pokarmowego

Badanie kału polega na analizie próbki stolca pacjenta w celu oceny różnych parametrów i wykrycia ewentualnych nieprawidłowości. Mimo że kał bywa postrzegany jedynie jako odpad, niesie on cenne informacje o stanie przewodu pokarmowego i całego organizmu¹. Różne testy wykonywane na próbce stolca pozwalają m.in. zdiagnozować infekcje żołądkowo-jelitowe, zaburzenia trawienia i wchłaniania (np. zespoły złego wchłaniania), stany zapalne jelit (np. chorobę Leśniowskiego-Crohna lub wrzodziejące zapalenie okrężnicy) oraz krwawienia z przewodu pokarmowego¹. W dalszej części artykułu omówimy najważniejsze rodzaje badań kału, wskazania do ich wykonania, a także zasady przygotowania pacjenta i prawidłowego pobrania próbki.

Kiedy wykonuje się badanie kału?

Badanie kału zlecane jest w różnych sytuacjach klinicznych - zarówno w diagnostyce chorób, jak i profilaktyce. Lekarz może zlecić analizę stolca, gdy podejrzewa:

• Choroby układu pokarmowego: np. stany zapalne jelit (choroby zapalne jelit), chorobę wrzodową żołądka lub dwunastnicy, choroby trzustki (niewydolność zewnątrzwydzielnicza, przewlekłe zapalenie trzustki), zaburzenia wchłaniania pokarmów czy nowotwory jelita grubego².
• Infekcje przewodu pokarmowego: przy biegunkach, bólach brzucha, gorączce czy obecności krwi w stolcu, badanie kału pomaga wykryć przyczynę zakażenia (bakterie, pasożyty, rzadziej wirusy). Na przykład przy biegunce z gorączką lub krwią w kale zaleca się diagnostykę w kierunku bakteryjnych patogenów takich jak Salmonella, Shigella czy Campylobacter³.
• Pasożyty przewodu pokarmowego: badanie parazytologiczne kału pozwala stwierdzić obecność robaków lub pierwotniaków jelitowych (np. owsików, glist, lamblii). Wykonywane jest przy podejrzeniu zakażenia pasożytniczego, objawach takich jak bóle brzucha, chudnięcie, uporczywe biegunki, świąd okolicy odbytu itp.
• Profilaktykę nowotworów jelita grubego: u osób bez objawów, po osiągnięciu pewnego wieku zaleca się okresowe badanie kału na krew utajoną jako badanie przesiewowe w kierunku raka jelita grubego. Według wytycznych m.in. amerykańskich, u osób o średnim ryzyku rozpoczyna się regularne badania przesiewowe od 45.-50. roku życia⁴. Dostępne są testy wysoko czułe na krew utajoną (np. metoda immunochemiczna), które wykonywane raz do roku mogą pomóc we wczesnym wykryciu zmian przednowotworowych lub wczesnego raka jelita⁴.

Ponadto, badanie kału bywa wymagane profilaktycznie lub epidemiologicznie, na przykład u osób pracujących w gastronomii (obowiązkowe badanie nosicielstwa), czy w ramach kontroli sanitarnej (np. badanie na nosicielstwo pałeczek Salmonella). Lekarz może też zlecić analizę stolca w diagnostyce przyczyn niedokrwistości (podejrzenie krwawienia utajonego z przewodu pokarmowego) lub przewlekłych bólów brzucha i biegunek o niejasnej etiologii.

Jak przygotować się do badania?

Przygotowanie pacjenta do badania kału jest proste i nie wymaga specjalnej diety (współczesne testy na krew utajoną nie narzucają już rygorystycznych ograniczeń dietetycznych jak dawniej)⁵. Należy jednak pamiętać o kilku zasadach:

• Unikanie niektórych leków: Na 2-3 doby przed planowanym pobraniem stolca, w miarę możliwości odstawić preparaty mogące zafałszować wyniki. Dotyczy to przede wszystkim suplementów żelaza (mogą zmieniać zabarwienie stolca) oraz niesteroidowych leków przeciwzapalnych i aspiryny (mogą wywoływać drobne krwawienia z przewodu pokarmowego)⁵. Jeśli badanie ma wykrywać krew utajoną, leki te mogą dać wynik fałszywie dodatni. O ewentualnym odstawieniu leków zawsze decyduje lekarz!
• Dieta przed badaniem: Nie ma konieczności stosowania restrykcyjnej diety. Warto jednak przez kilka dni przed badaniem odżywiać się racjonalnie, uwzględniając produkty bogate w błonnik (warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe), aby ułatwić wypróżnienie i uzyskać próbkę w naturalny sposób⁵. Unikaj natomiast nadmiernego spożycia alkoholu na 48 godzin przed badaniem, ponieważ alkohol również może podrażnić przewód pokarmowy i wpływać na wynik⁵.
• Kiedy nie wykonywać badania: Nie powinno się oddawać stolca do badania w trakcie krwawienia miesięcznego u kobiet ani w ciągu 3 dni po jego zakończeniu⁵. Również aktywnie krwawiące hemoroidy są przeciwwskazaniem do badania na krew utajoną - należy odczekać, aż krwawienie ustąpi, by wynik nie był zafałszowany⁵.
• Inne uwagi: Jeśli cierpisz na zaparcia, skonsultuj z lekarzem, czy przed badaniem możesz zastosować łagodny środek ułatwiający wypróżnienie. Ciężkie zaparcia utrudniają uzyskanie próbki i mogą uniemożliwić prawidłową ocenę materiału.

Jak pobrać próbkę kału?

Prawidłowe pobranie próbki jest kluczowe dla wiarygodności wyniku. Próbkę kału najlepiej oddać do czystego, suchego pojemnika. W aptekach i laboratoriach dostępne są specjalne pojemniki na kał - plastikowe pojemniczki z zakrętką, wyposażone we wbudowaną łopatkę (szpatułkę) do nabrania próbki⁵. Taki pojemnik zapewnia wygodę i higienę podczas pobierania stolca. Oto zalecenia dotyczące pobrania próbki:

• Przygotowanie pojemnika: Upewnij się, że masz odpowiedni pojemnik na kał. Pojemnik powinien być sterylny lub przynajmniej czysty i suchy. Jeśli używasz np. czystego słoiczka, wyparz go wcześniej wrzątkiem i wysusz.
• Oddanie stolca: Wypróżnij się do czystego naczynia (np. do jednorazowej miski na sedes lub na czysty papier). Unikaj kontaktu stolca z wodą toaletową, moczem lub środkami czystości - zanieczyszczenie próbki może wpłynąć na wynik. Ważne jest, by nie mieszać próbki z moczem i nie dotykać jej gołymi rękami.
• Pobranie materiału: Za pomocą łopatki przymocowanej do pokrywki pojemnika nabierz niewielką ilość stolca - zwykle wystarczy porcja wielkości orzecha laskowego lub ok. 1-2 ml jeśli stolec jest płynny⁵. Najlepiej pobrać materiał z różnych miejsc tej samej próbki (np. z powierzchni i ze środka stolca), zwłaszcza jeśli widoczne są w nim zmiany (śluz, krew itp.).
• Zamknięcie pojemnika: Umieść próbkę w pojemniku i dokładnie zakręć pokrywkę, aby uniknąć wycieku. Każdy pojemnik powinien być czytelnie opisany (imię i nazwisko pacjenta, data i godzina pobrania), jeśli nie zrobił tego wcześniej personel medyczny.
• Przechowanie i transport: Jeśli próbka nie może być od razu dostarczona do laboratorium, przechowuj pojemnik w lodówce (w temperaturze ok. 2-8°C, najlepiej na dolnej półce, z dala od żywności). Większość próbek kału powinna trafić do laboratorium w ciągu 24 godzin. W przypadku badań na obecność pasożytów często zaleca się pobieranie próbek w kolejne dni i przechowywanie ich w chłodnym miejscu do czasu dostarczenia - laboratorium poinstruuje Cię, ile próbek i w jakim odstępie czasu należy zebrać. Standardowo do badań parazytologicznych kału zaleca się dostarczenie trzech próbek z różnych dni, co zwiększa szansę wykrycia pasożytów⁶.

Pamiętaj, aby po pobraniu próbki umyć dokładnie ręce ciepłą wodą z mydłem. Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości co do sposobu pobrania stolca, skontaktuj się z laboratorium - personel udzieli Ci instrukcji.

Rodzaje badań kału

W laboratorium medycznym można wykonać cały szereg badań na próbce stolca, w zależności od tego, jakich informacji potrzebuje lekarz. Poniżej przedstawiamy najważniejsze rodzaje badań kału i wyjaśniamy, czemu służą.

Badanie ogólne kału (koprologiczne)

Badanie ogólne kału - zwane też czasem badaniem koprologicznym - to podstawowa analiza, oceniająca ogólne cechy stolca i obecność w nim nieprawidłowych składników. Obejmuje ono kilka elementów:

• Ocenę makroskopową - czyli wygląd stolca gołym okiem: jego barwę, konsystencję (stopień uformowania, twardość lub płynność), kształt, zapach oraz obecność widocznych domieszek (np. śluzu, krwi, niestrawionych resztek pokarmu). Prawidłowy kał ma zwykle brązowy kolor (odcień zależny od diety i obecności żółci). Nietypowe zabarwienia mogą świadczyć o patologii - np. stolce odbarwione, gliniaste mogą sugerować problem z drogami żółciowymi, czarne smoliste stolce (tzw. melaena) mogą oznaczać krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego, a krwistoczerwone domieszki świeżej krwi wskazują na krwawienie z dolnego odcinka (np. hemoroidy, szczelina odbytu lub zmiana w jelicie grubym). Obecność większej ilości śluzu bywa stwierdzana w stanach zapalnych jelit - np. w zapaleniu infekcyjnym lub wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego (prawidłowo śluzu może być śladowa ilość)¹.
• Ocenę mikroskopową - wykonuje się preparat kału pod mikroskopem, aby sprawdzić, czy występują w nim np. krwinki białe (leukocyty), krwinki czerwone, kryształy lub inne elementy. Obecność leukocytów w kale świadczy o toczącym się procesie zapalnym w jelitach - stwierdza się je często przy bakteryjnych biegunkach lub aktywnej nieswoistej chorobie zapalnej jelit, natomiast nie występują w biegunkach o etiologii czysto wirusowej czy przy zakażeniu pasożytami⁶. W preparacie mikroskopowym ocenia się też obecność cząstek pokarmowych: kropli tłuszczu, włókien mięsnych, skrobi. Znaczna ilość niestrawionych tłuszczów może sugerować zaburzenia trawienia lub wchłaniania (np. niewydolność trzustki, celiakię), a obecność wielu niestrawionych włókien mięsnych bywa obserwowana przy niewydolności trzustki lub zbyt szybkim pasażu jelitowym. Badanie mikroskopowe kału pozwala również wykryć formy przetrwalnikowe niektórych pasożytów (cysty, jaja) - choć do tego celu częściej wykonuje się odrębne badanie parazytologiczne (o czym dalej).
• Badania biochemiczne kału - proste testy chemiczne wykonywane na stolcu obejmują m.in. oznaczenie pH kału oraz tzw. próbę na cukry redukujące. Te dwa parametry ocenia się najczęściej u niemowląt i małych dzieci z przewlekłymi biegunkami - obniżone pH stolca i obecność cukrów wskazują na nietolerancję laktozy lub inne zaburzenia trawienia węglowodanów (np. w ostrej biegunce infekcyjnej u niemowlęcia). U dorosłych rzadziej wykonuje się te oznaczenia. Innym testem chemicznym jest oznaczanie tłuszczu w kale - np. barwienie Sudanem III w celu wykrycia niezmienionych tłuszczów obojętnych; podwyższona zawartość tłuszczu w stolcu (>7 g na dobę) to steatorrhea, typowa dla zaburzeń wchłaniania (celiakia) lub niewydolności trzustki¹.

Badanie ogólne kału dostarcza ogólnego obrazu funkcjonowania układu pokarmowego. Często jest punktem wyjścia - jeśli wykaże odchylenia (np. obecność krwi, leukocytów, tłuszczu), lekarz zleca dalsze, bardziej ukierunkowane badania.

Badanie kału na krew utajoną

Badanie na krew utajoną w kale (skrótowo: FOBT od Fecal Occult Blood Test) służy wykrywaniu niewielkich, niewidocznych gołym okiem domieszek krwi w stolcu. Jest to ważne badanie przesiewowe w kierunku raka jelita grubego - nowotworu, który we wczesnym stadium może powodować mikroskopijne krwawienia do światła jelita. Wykrycie utajonej krwi w kale może również świadczyć o innych patologiach, takich jak polipy jelita, wrzody przewodu pokarmowego, angiodysplazje naczyń jelitowych czy stany zapalne.

Jak przebiega test? Pacjent otrzymuje specjalną kartę testową lub pojemniczek. Zasada jest taka, że z próbki stolca pobiera się niewielką ilość materiału (często z kilku kolejnych wypróżnień) i poddaje działaniu odczynnika wykrywającego hemoglobinę lub składniki krwi. Starsze metody (np. test gwajakowy) opierały się na reakcji pseudoperoksydazowej hemu - wymagały one przestrzegania diety (unikanie czerwonego mięsa, niektórych warzyw i suplementów witaminy C przed badaniem) i pobrania próbek z kilku dni⁷. Obecnie coraz powszechniejsze są immunochemiczne testy na krew utajoną (FIT), które wykorzystują przeciwciała reagujące z ludzką hemoglobiną w kale. Test immunochemiczny jest bardziej czuły i swoisty - nie wymaga specjalnej diety, bo nie reaguje na składniki pokarmu⁷. Zwykle wystarczy jedna próbka, choć nadal często zaleca się badanie 3 kolejnych próbek stolca dla zwiększenia czułości (zwłaszcza w starszych testach gwajakowych)⁶.

Interpretacja wyniku: Wynik ujemny oznacza brak wykrywalnej krwi utajonej - co do zasady jest wynikiem prawidłowym. Trzeba jednak pamiętać, że pojedynczy test może przegapić krwawienie, które ma charakter przerywany. Dlatego w badaniach przesiewowych zaleca się regularne powtarzanie testu co rok (lub co dwa lata w zależności od programu) u osób po 50 roku życia⁴. Wynik dodatni (czyli stwierdzenie krwi utajonej) nie przesądza od razu o chorobie nowotworowej, ale jest wskazaniem do dalszej diagnostyki - zazwyczaj do wykonania kolonoskopii w celu odnalezienia źródła krwawienia. Może się bowiem okazać, że krew pochodzi np. z krwawiącego polipa, z nadżerek w przebiegu zapalenia jelita lub z niegroźnych hemoroidów. Niemniej, dodatni wynik testu na krew utajoną zawsze wymaga konsultacji lekarskiej.

Uwaga: Aby wynik testu był miarodajny, należy stosować się do zaleceń dotyczących przygotowania. Unikajmy wspomnianych wcześniej leków (aspiryna, NLPZ) i alkoholu przed badaniem⁵⁷. Kobiety nie powinny wykonywać testu w trakcie menstruacji. Próbki powinny być prawidłowo pobrane i zabezpieczone - nawet śladowe zanieczyszczenie krwią z zewnątrz (np. z drobnej rany, krwawiących dziąseł przy myciu zębów czy z miesiączki) może dać fałszywy wynik dodatni.

Posiew kału (badanie bakteriologiczne)

Badanie bakteriologiczne kału, potocznie zwane posiewem, wykonuje się głównie w diagnostyce biegunek o etiologii zakaźnej. Celem jest wykrycie chorobotwórczych bakterii, które mogą bytować w jelicie i powodować objawy. Próbka stolca jest wysiewana na specjalne podłoża hodowlane w laboratorium mikrobiologicznym, co pozwala namnażać obecne w niej drobnoustroje². Po odpowiednim czasie inkubacji ocenia się, czy wyrosły kolonie bakterii patogennych i identyfikuje się je (np. Salmonella, Shigella, Campylobacter, patogenne szczepy Escherichia coli, Yersinia i inne).

Wskazania: Posiew z kału zlecany jest przy ciężkiej biegunce, zwłaszcza z towarzyszącą gorączką, krwią lub ropą w kale, silnymi bólami brzucha, odwodnieniem, a także gdy podejrzewa się zatrucie pokarmowe. Istotny jest wywiad epidemiologiczny - np. biegunka po podróży zagranicznej, po spożyciu podejrzanego pokarmu lub w czasie epidemii będzie wskazaniem do posiewu. U osób z obniżoną odpornością posiew wykonuje się szybciej, bo nawet pozornie łagodna infekcja może być dla nich groźna.

Przygotowanie i pobranie: Do posiewu należy dostarczyć próbkę kału jak najszybciej od momentu wypróżnienia, najlepiej w jałowym pojemniczku. Jeśli stolec jest bardzo wodnisty, laboratorium może wydać specjalne podłoże transportowe (np. podłoże Cary'ego-Blaira) - pacjent zanurza w próbce wymazówkę z taką pożywką, co pozwala zachować żywotność bakterii podczas transportu.

Czas oczekiwania i wynik: Hodowla bakteryjna trwa od kilkudziesięciu godzin do kilku dni w zależności od drobnoustroju. Wynik może zawierać listę wykrytych patogenów wraz z antybiogramem (oceną wrażliwości na antybiotyki) - co jest niezwykle pomocne w doborze odpowiedniego leczenia. Brak wzrostu patogennej flory oznacza, że posiew nie wykrył typowych bakterii chorobotwórczych; nie wyklucza to jednak infekcji o innej etiologii (np. wirusowej lub spowodowanej przez drobnoustroje nieobjęte rutynowym posiewem). Warto dodać, że istnieją nowoczesne panele metodą PCR, które zamiast hodowli wykrywają w kale materiał genetyczny wielu różnych patogenów jednocześnie. Takie multiplex PCR potrafią w ciągu kilku godzin zidentyfikować ponad 20 najczęstszych przyczyn biegunki (bakterie, wirusy, pasożyty) z jednej próbki - cechują się wysoką czułością i szybkością⁶. W niektórych laboratoriach taka diagnostyka molekularna zastępuje klasyczny posiew, zwłaszcza w warunkach szpitalnych lub u pacjentów z ciężkimi objawami.

Specjalny przypadek - Clostridioides difficile: U pacjentów, którzy mają biegunkę po antybiotykoterapii lub u których podejrzewa się rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego, wykonuje się badanie stolca w kierunku toksyn C. difficile. Standardowy posiew kału może nie wykryć tej bakterii (ponieważ bywa składnikiem flory, problemem jest dopiero wytwarzanie toksyn). Dlatego stosuje się osobne testy: immunoenzymatyczne lub molekularne, wykrywające toksyny A i B C. difficile lub geny kodujące te toksyny. Materiałem jest próbka biegunki (tylko biegunkowa próbka jest miarodajna - kał uformowany zwykle nie jest testowany)⁶. Testy te mają na celu potwierdzenie infekcji C. difficile, aby wdrożyć odpowiednie leczenie. Po zakończonej terapii zasadniczo nie zaleca się rutynowego powtarzania badania, o ile objawy ustąpiły (ponieważ wynik może pozostawać dodatni przez pewien czas, mimo wyzdrowienia).

Badanie parazytologiczne (pasożyty w kale)

Badanie kału na obecność pasożytów polega na poszukiwaniu w próbce stolca form pasożytów jelitowych - takich jak jaja, cysty, trofozoity czy fragmenty ciała robaków. Najczęściej diagnostyka dotyczy pasożytów przewodu pokarmowego, np. owsików, glisty ludzkiej, tasiemców, lamblii (Giardia intestinalis) i innych.

Jak wygląda badanie? Próbkę kału ogląda się pod mikroskopem po odpowiednim przygotowaniu (czasem preparaty barwi się specjalnymi metodami, np. techniką floatacji lub przy użyciu płynu Lugola, aby uwidocznić jaja i cysty). Czasem stosuje się także testy immunologiczne wykrywające antygeny pasożytów (np. testy ELISA na antygen lamblii w kale) - zwiększa to czułość diagnostyki niektórych zakażeń. W przypadku podejrzenia owsików standardowo wykonuje się też tzw. test przylepca (wymaz z okolicy odbytu na taśmie klejącej, oglądany pod mikroskopem) - ponieważ jaja owsika składają się na skórze, a nie są obecne w samym stolcu.

Ile próbek i jak je pobrać? Bardzo ważne jest, by badanie parazytologiczne powtórzyć kilkakrotnie. Pasożyty nie zawsze są wydalane w każdej porcji kału - ich wydalanie bywa okresowe. Dlatego CDC zaleca zbadanie co najmniej trzech próbek kału zebranych w różne dni⁶. Badania pokazują, że pojedyncza próbka kału może wykryć np. lamblie w ok. 50-70% przypadków zakażenia, a trzy kolejne próbki zwiększają wykrywalność do ponad 90%⁶. Próbki powinny być pobierane co 1-2 dni (np. co drugi dzień) i przechowywane w lodówce, o ile laboratorium nie dostarczyło specjalnego pojemnika z utrwalaczem. Do badania pasożytów zaleca się pobrać nieco większą próbkę kału niż do innych badań - najlepiej objętości orzecha włoskiego lub kilka łyżeczek, zwłaszcza jeśli stolec jest biegunkowy². Jeżeli celem badania jest potwierdzenie obecności tasiemca, należy dostarczyć cały wypróżniony stolec, ponieważ fragmenty ciała tasiemca (człony) mogą być porozrzucane w masie kałowej².

Wynik badania: Wynik pozytywny wskaże, jaki pasożyt został znaleziony (np. jaja Ascaris lumbricoides - glisty ludzkiej, cysty Giardia, czy obecność proglotydów tasiemca). Wynik negatywny (brak znalezionych form pasożytów) nie zawsze ostatecznie wyklucza zarażenie - właśnie dlatego tak ważne jest badanie kilku próbek. Jeśli objawy utrzymują się mimo ujemnych wyników, lekarz może poszerzyć diagnostykę (powtórzyć badanie, zastosować inną metodę albo szukać pasożytów pozajelitowych, np. we krwi - jak przy włośnicy).

Badania wirusologiczne kału

Niektóre zakażenia przewodu pokarmowego o etiologii wirusowej można zdiagnozować na podstawie badania próbki kału. Klasycznym przykładem jest infekcja rotawirusowa u dzieci - w kale dziecka obecne są cząstki wirusa, które można wykryć za pomocą szybkich testów immunochromatograficznych (tzw. testy kasetkowe) lub metod ELISA. Podobnie oznacza się antygen adenowirusów typ 40/41 (powodujących biegunki u dzieci). Norowirusy, częsta przyczyna tzw. grypy żołądkowej u dorosłych, również mogą być identyfikowane z kału - najczęściej metodami molekularnymi (PCR). W praktyce klinicznej rutynowo testy wirusowe stosuje się głównie u dzieci hospitalizowanych z powodu ciężkiej biegunki (rotawirus, adenowirus) lub podczas dochodzenia epidemicznego (np. norowirusy w ognisku zatruć).

Obecnie wspomniane już wielopanelowe testy PCR na patogeny jelitowe często zawierają w panelu najważniejsze wirusy jelitowe (rota-, noro-, adenowirusy, a nieraz i mniej typowe, jak astrowirusy). Dzięki temu w jednym badaniu można stwierdzić, czy przyczyną biegunki jest wirus, bakteria czy pasożyt - co skraca diagnostykę i pozwala uniknąć niepotrzebnych antybiotyków w przypadku zakażenia wirusowego⁶.

Markery zapalne w kale (kalprotektyna, laktoferyna)

W ostatnich latach coraz większą rolę w diagnostyce gastroenterologicznej odgrywają nieinwazyjne markery stanu zapalnego oznaczane w próbce kału. Najważniejsze z nich to kalprotektyna oraz laktoferyna. Są to białka związane z aktywnością neutrofilów (komórek stanu zapalnego) i ich podwyższone stężenie w kale świadczy o obecności procesu zapalnego w obrębie błony śluzowej jelit.

Kalprotektyna kałowa - jest uznanym markerem różnicującym nieswoiste zapalne choroby jelit (NZJ) od czynnościowych zaburzeń, takich jak zespół jelita drażliwego. U pacjentów z objawami jelitowymi (np. przewlekłą biegunką) wysoki poziom kalprotektyny sugeruje aktywne zapalenie (np. chorobę Leśniowskiego-Crohna lub wrzodziejące zapalenie jelita grubego), podczas gdy prawidłowy poziom przemawia za brakiem stanu zapalnego i raczej funkcjonalną naturą dolegliwości⁸. Badanie to ma wysoką wartość predykcyjną ujemną - czyli niski wynik kalprotektyny praktycznie wyklucza aktywną chorobę zapalną jelit jako przyczynę dolegliwości⁸. Kalprotektyna jest też użyteczna w monitorowaniu aktywności choroby zapalnej jelit oraz skuteczności leczenia. Jej wzrost w kale często wyprzedza pojawienie się objawów zaostrzenia, co pozwala wcześnie zareagować⁸. Trzeba pamiętać, że kalprotektyna podnosi się również w innych stanach zapalnych jelit - np. przy infekcyjnym zapaleniu jelit czy w polipach i nowotworach jelita grubego - dlatego wynik zawsze należy interpretować w kontekście klinicznym pacjenta⁸.

Laktoferyna kałowa działa podobnie - jest białkiem uwalnianym z neutrofilów. Jej obecność wskazuje na aktywne zapalenie. Niektóre laboratoria oznaczają laktoferynę zamiast (lub obok) kalprotektyny. Oba markery mają zbliżoną wartość diagnostyczną; kalprotektyna jest nieco stabilniejsza i częściej stosowana rutynowo.

Inne specjalistyczne badania kału

W zależności od potrzeb diagnostycznych, lekarz może zlecić również inne, rzadsze testy wykonywane na próbce stolca. Oto kilka przykładów:

• Elastaza trzustkowa w kale: Jest to badanie na niewydolność zewnątrzwydzielniczą trzustki. Elastaza-1 to enzym trzustkowy, który przechodzi przez przewód pokarmowy względnie niezmieniony - oznaczenie jej stężenia w kale odzwierciedla funkcję trzustki. Fekalna elastaza-1 jest uważana za najczulszy i najwygodniejszy pośredni test czynności trzustki⁹. U osób z przewlekłym zapaleniem trzustki, mukowiscydozą czy inną przyczyną niewydolności enzymatycznej poziom elastazy w kale jest obniżony. Badanie polega na dostarczeniu próbki kału (najlepiej zebranej w okresie normalnego odżywiania, bez przyjmowania enzymów z zewnątrz przez kilka dni). Wynik podaje stężenie elastazy w μg/g - wartości powyżej 200 μg/g są prawidłowe, <100 μg/g świadczy o ciężkiej niewydolności trzustki. Test ten pomaga rozpoznać przyczynę przewlekłych biegunek tłuszczowych, utraty masy ciała i niedoborów u pacjentów z podejrzeniem chorób trzustki⁹.
• Badanie na Helicobacter pylori z kału: Helicobacter pylori to bakteria powodująca m.in. wrzody żołądka i dwunastnicy. Standardem diagnostyki jest test oddechowy lub gastroskopia z biopsją, ale istnieje także nieinwazyjny test antygenowy z kału. W próbce stolca wykrywa się antygeny H. pylori za pomocą testu immunologicznego. Jest to badanie o wysokiej czułości (80-100%) i swoistości, porównywalnej z testem oddechowym¹⁰. Test stolcowy bywa wykorzystywany u dzieci (u których trudniej wykonać test oddechowy) oraz u dorosłych np. do potwierdzenia eradykacji H. pylori po leczeniu (kontrolnie, około 4-6 tygodni po zakończeniu antybiotykoterapii). Przed badaniem obowiązują podobne zasady jak przed testem oddechowym - m.in. odstawić leki z grupy inhibitorów pompy protonowej na ok. 2 tygodnie, aby nie zafałszować wyniku. Obecność antygenu H. pylori w kale oznacza aktywne zakażenie i powinna skłonić do leczenia (lub oznacza niepełne wyleczenie, jeśli badanie jest kontrolne)¹⁰. Nowocześniejszą metodą jest wykrywanie DNA H. pylori w kale metodą PCR (pozwala nawet ocenić, czy bakteria ma geny oporności na antybiotyki), ale jest to droższe badanie i dostępne głównie w wyspecjalizowanych ośrodkach¹⁰.
• Alpha-1 antytrypsyna w kale: Jest to specjalistyczny test używany w diagnostyce rzadkiego zjawiska, jakim jest enteropatia wysiękowa (nadmierna utrata białka z przewodu pokarmowego). Alpha-1 antytrypsyna to białko, które przechodzi przez ścianę jelita w niezmienionej formie - jeśli bariera jelitowa jest uszkodzona i dochodzi do ucieczki białek, stężenie tego białka w kale wzrasta. Badanie bywa zlecane, gdy u pacjenta występują obrzęki z niedoboru białka, a podejrzewa się utratę białek przez przewód pokarmowy (np. w ciężkich stanach zapalnych jelit, chłoniakach jelit, zawansowanej niewydolności serca z zastojem w krążeniu trzewnym itp.). Test wymaga zebrania próbek stolca z 3 dni i oznaczenia w nich poziomu α1-antytrypsyny - jednak należy podkreślić, że jest to badanie niszowe, rzadko wykonywane.
• Inne badania kału: W laboratoriach dostępne są także inne oznaczenia, np. krew utajona w kale metodą immunochemiczną, badanie poziomu kwasów żółciowych w kale (czasem stosowane w diagnostyce biegunek żółciowych), badanie mikrobioty jelitowej (analiza składu flory bakteryjnej jelit - na razie głównie w kontekście badań naukowych lub ofert firm dietetycznych), czy testy genetyczne na obecność markerów nowotworowych (np. DNA zmienione przez nowotwór w stolcu - tzw. multitarget DNA test, stosowany w USA jako alternatywa kolonoskopii przesiewowej⁴). W praktyce jednak, najczęściej wykonywanymi badaniami stolca pozostają te opisane wcześniej.

Podsumowanie

Badanie kału jest nieinwazyjnym i wartościowym narzędziem diagnostycznym, wykorzystywanym w wielu sytuacjach klinicznych. Dzięki analizie próbki stolca można wykryć ukryte krwawienia, zdiagnozować infekcje bakteryjne, pasożytnicze i wirusowe, ocenić czynność trzustki czy potwierdzić obecność stanu zapalnego w jelitach - bez potrzeby uciekania się od razu do badań endoskopowych czy obrazowych. Dla pacjenta kluczowe jest prawidłowe przygotowanie i pobranie próbki zgodnie z zaleceniami, aby wynik był wiarygodny. Jeśli lekarz zleca Ci badanie kału, nie krępuj się zadać pytań personelowi laboratorium - chętnie udzielą instrukcji i porad. Pamiętaj, że wczesne wykrycie wielu chorób (np. krwawienia z wrzodu, zmiany nowotworowej czy zakażenia pasożytniczego) dzięki badaniu kału pozwala na szybsze wdrożenie leczenia i tym samym poprawę rokowania. Nie bagatelizuj skierowania na badanie stolca - to badanie może dostarczyć ważnych informacji dla Twojego zdrowia².