Badanie moczu - szybka i skuteczna diagnostyka. Kiedy i jak wykonać?

Badanie moczu (analiza laboratoryjna moczu) jest jednym z podstawowych i najczęściej wykonywanych testów diagnostycznych. Polega na ocenie próbki moczu pod kątem różnych parametrów fizycznych, chemicznych i mikroskopowych. Badanie to jest całkowicie nieinwazyjne, niedrogie i łatwo dostępne, a jednocześnie dostarcza cennych informacji o stanie zdrowia pacjenta. Analiza moczu znajduje zastosowanie w diagnostyce i monitorowaniu bardzo szerokiego spektrum schorzeń - od infekcji układu moczowego, kamicy nerkowej i chorób nerek, przez zaburzenia metaboliczne (np. cukrzycę), po niektóre choroby ogólnoustrojowe (np. choroby wątroby) oraz wybrane nowotwory (zwłaszcza układu moczowego)¹. Według badań naukowych, w moczu zidentyfikowano setki różnych substancji obecnych w organizmie, a zmiany w składzie moczu powiązano łącznie z opisem około 220 różnych chorób². To pokazuje, jak bogatym źródłem informacji diagnostycznych jest ludzki mocz.

Badanie ogólne moczu

Badanie ogólne moczu (analiza ogólna moczu) jest podstawowym testem przesiewowym wykonywanym zarówno u pacjentów objawowych, jak i kontrolnie u osób zdrowych. Polega ono na kompleksowej analizie próbki moczu pod trzema głównymi względami: oceną fizyczną (makroskopową) próbki, analizą chemiczną za pomocą testu paskowego oraz badaniem mikroskopowym osadu moczu¹. W badaniu oceniana jest m.in. barwa i przejrzystość moczu, obecność składników chemicznych (np. glukozy, białka) oraz mikroskopowo poszukuje się komórek, kryształów czy wałeczków.

Badanie ogólne moczu ma bardzo szerokie zastosowanie kliniczne - wykorzystuje się je w diagnostyce chorób nerek i dróg moczowych (np. kłębuszkowych zapaleń nerek, zakażeń, kamicy), zaburzeń metabolicznych (np. w cukrzycy czy chorobach metabolicznych przebiegających z zaburzeniami gospodarki kwasowo-zasadowej), a nawet niektórych schorzeń ogólnoustrojowych¹. Jest to badanie często zlecane profilaktycznie w ramach okresowych kontroli stanu zdrowia. Na przykład u pacjentów z chorobami przewlekłymi, takimi jak cukrzyca czy nadciśnienie, zaleca się okresowe badania moczu (np. oznaczenie obecności albuminy w moczu jako czułego markera wczesnego uszkodzenia nerek)³. U kobiet w ciąży rutynowo wykonuje się analizę moczu podczas wizyt kontrolnych w celu wczesnego wykrycia zakażeń lub pojawienia się białkomoczu (co może świadczyć o stanie przedrzucawkowym). Z kolei u osób bez objawów i czynników ryzyka nie ma potrzeby bardzo częstego wykonywania badania moczu - zwykle wystarczy raz na kilka lat lub według zaleceń lekarza.

Wskazania do badania ogólnego moczu obejmują m.in.:

• Objawy ze strony układu moczowego (ból lub pieczenie przy oddawaniu moczu, częstomocz, parcia naglące, ból w okolicy lędźwiowej).
• Zmiana wyglądu moczu - np. ciemne, mętne zabarwienie, krwiomocz (czerwony mocz).
• Niewyjaśniona gorączka (zwłaszcza u małych dzieci lub osób starszych, u których zakażenie układu moczowego może przebiegać skrycie).
• Podejrzenie chorób nerek (obrzęki, nadciśnienie, białkomocz wykryty w przesiewie).
• Monitorowanie chorób przewlekłych - np. cukrzycy (kontrola wydalania glukozy i albuminy), nadciśnienia, chorób metabolicznych.
• Kontrolnie u kobiet w ciąży (każda ciężarna powinna mieć badanie moczu wykonane przy pierwszej wizycie i regularnie w trakcie ciąży w celu wykrycia zakażeń lub powikłań, jak np. stan przedrzucawkowy).
• Okresowe badania profilaktyczne u osób zdrowych (np. co 1-3 lata, jeśli lekarz nie zaleci inaczej).

Parametry badania moczu i ich znaczenie

Badanie ogólne moczu dostarcza wielu informacji o funkcjonowaniu organizmu. Poniżej przedstawiono najważniejsze parametry oceniane w analizie moczu oraz interpretację możliwych nieprawidłowości:

• Barwa moczu: Prawidłowy mocz ma kolor słomkowo-żółty. Intensywność barwy zależy od stopnia zagęszczenia moczu - mocz silnie zagęszczony (np. przy odwodnieniu) jest ciemnożółty, a rozcieńczony bardzo jasny. Nieprawidłowe zabarwienia mogą wynikać z obecności patologicznych domieszek: np. czerwona lub brązowa barwa może świadczyć o domieszce krwi (krwiomocz) lub barwników żółciowych, choć bywa też efektem spożycia niektórych pokarmów (buraki, rabarbar) czy leków.
• Przejrzystość: Świeżo oddany mocz powinien być klarowny i przejrzysty. Zmętnienie próbki może oznaczać obecność leukocytów (ropa w moczu przy zakażeniu), erytrocytów, bakterii lub wytrąconych kryształów soli mineralnych. Niekiedy mocz mętnieje przy dłuższym postaniu próbki (wytrącają się fosforany wapnia) i nie świadczy to o chorobie.
• Zapach: Prawidłowy mocz ma łagodny, nieodrażniający zapach określany jako aromatyczny. Intensywny, ostry zapach amoniaku może pojawić się przy zakażeniu bakteryjnym (bakterie rozkładają mocznik do amoniaku), ale także w moczu długo stojącym lub bardzo stężonym. Zapach słodkawy może sugerować obecność ciał ketonowych (np. w cukrzycy). Dieta również wpływa na zapach - np. po szparagach mocz często ma charakterystyczną woń.
• Odczyn (pH): Prawidłowy odczyn moczu jest lekko kwaśny (typowo ok. pH 6, zakres 4,5-8,0). Na pH moczu wpływa dieta i stan metaboliczny organizmu. Dieta mięsna zakwasza mocz, zaś dieta wegetariańska alkalizuje. Kwaśny mocz stwierdza się m.in. przy odwodnieniu, cukrzycy (kwasica ketonowa) czy biegunce. Zasadowy mocz bywa w przewlekłej niewydolności nerek, przy zakażeniach bakteriami rozkładającymi mocznik (Proteus, Klebsiella) oraz przy diecie bogatej w warzywa.
• Ciężar właściwy (gęstość względna): Określa zdolność nerek do zagęszczania moczu. Norma dla ciężaru właściwego wynosi ok. 1,005-1,030 (w próbce porannej zwykle ≥1,015). Niski ciężar właściwy (mocz hipotoniczny, bliski 1,000) wskazuje na mocz bardzo rozcieńczony - może to być efekt przyjmowania dużej ilości płynów, moczówki prostej lub uszkodzenia nerek upośledzającego zagęszczanie. Wysoki ciężar (hyperstenuria, >1,030) świadczy o zagęszczeniu moczu (np. w odwodnieniu) lub o obecności dużej ilości substancji rozpuszczonych (np. glukozy przy cukrzycy).
• Białko: Prawidłowy mocz nie zawiera wykrywalnego białka (ew. śladowe ilości). Wykrycie białkomoczu zawsze wymaga uwagi - utrzymująca się obecność białka najczęściej świadczy o uszkodzeniu nerek (np. nefropatia cukrzycowa, kłębuszkowe zapalenie nerek)³. Niewielki przejściowy białkomocz może pojawić się po intensywnym wysiłku fizycznym, silnym stresie, wychłodzeniu organizmu lub gorączce - wtedy zwykle ustępuje samoistnie i nie świadczy o chorobie.
• Glukoza: W prawidłowym moczu glukoza jest nieobecna. Jej pojawienie się (tzw. glukozuria) oznacza, że stężenie cukru we krwi przekroczyło tzw. próg nerkowy (~180 mg/dL) i nerki nie są w stanie zreabsorbować nadmiaru - najczęstszą przyczyną jest cukrzyca (zwłaszcza gdy nie jest dobrze kontrolowana)¹. Sporadycznie przemijająca glukozuria może wystąpić przy bardzo dużym spożyciu cukrów prostych lub w ciąży, ale zawsze wymaga różnicowania z cukrzycą.
• Ciała ketonowe: W warunkach prawidłowych ciał ketonowych (acetonu, beta-hydroksymaślanu) nie ma w moczu. Ich obecność świadczy o nasilonym spalaniu tłuszczów zamiast glukozy. Dzieje się tak przy niedoborze insuliny (cukrzycowa kwasica ketonowa) albo przy głodzeniu/wycieńczeniu organizmu (kiedy wyczerpane są zapasy węglowodanów). Ciała ketonowe mogą pojawić się też przy bardzo restrykcyjnej diecie niskowęglowodanowej.
• Bilirubina i urobilinogen: Są to produkty przemian hemoglobiny. Bilirubina w ogóle nie powinna pojawiać się w moczu - jej obecność sugeruje cholestazę lub uszkodzenie wątroby (bilirubina sprzężona przedostaje się do krwi i jest filtrowana przez nerki). Urobilinogen powstaje w jelitach z bilirubiny i w niewielkiej ilości (~0,2-1 mg/dL) przenika do krwi, a następnie do moczu - ślad urobilinogenu w moczu jest więc prawidłowy. Podwyższony poziom urobilinogenu może wskazywać na nasilony rozpad krwinek (np. w niedokrwistości hemolitycznej) lub na choroby wątroby (upośledzenie wychwytu urobilinogenu). Brak urobilinogenu w moczu przy jednoczesnej obecności bilirubiny jest charakterystyczny dla cholestazy (zablokowany odpływ żółci).
• Azotyny: W prawidłowym moczu wynik testu paskowego na azotyny jest ujemny. Dodatni wynik oznacza, że w moczu obecne są bakterie redukujące azotany do azotynów - najczęściej są to bakterie Gram-ujemne wywołujące zakażenie dróg moczowych (np. E. coli)¹. Wynik dodatni silnie sugeruje infekcję, jednak ujemny wynik nie wyklucza zakażenia - część bakterii (np. Enterococcus, Staphylococcus) nie wytwarza azotynów, a także przy bardzo rozcieńczonym moczu test może być fałszywie ujemny.
• Leukocyty (esteraza leukocytowa): Prawidłowo mocz może zawierać jedynie pojedyncze leukocyty (0-5 w polu widzenia mikroskopu). Test paskowy wykrywa enzym (esterazę) obecny w granulocytach - jego dodatni wynik wskazuje na leukocyturię (ropomocz), czyli obecność białych krwinek w moczu. Najczęstszą przyczyną leukocyturii jest infekcja układu moczowego, ale może ona wystąpić także w innych stanach zapalnych (np. kłębuszkowe zapalenie nerek) lub przy zanieczyszczeniu próbki wydzieliną z pochwy. Dodatni test na leukocyty ma wysoką czułość dla wykrycia infekcji, jednak jego wartość predykcyjna dodatnia nie jest doskonała - oznacza to, że zdarzają się wyniki fałszywie dodatnie (ropa w moczu niekoniecznie musi oznaczać aktywne zakażenie)¹. Dlatego dodatni wynik testu paskowego warto potwierdzić posiewem moczu.
• Erytrocyty: W badaniu mikroskopowym dopuszczalne jest do 2-3 krwinek czerwonych w polu widzenia - taka ilość uznawana jest za nieistotną (może pochodzić np. z otarć cewki moczowej). Jeśli jednak stwierdza się większą liczbę erytrocytów, mamy do czynienia z krwinkomoczem lub krwiomoczem (mikro- lub makroskopowym). Krwiomocz może mieć liczne przyczyny w zależności od odcinka układu moczowego: choroby kłębuszków nerkowych (często towarzyszą mu wałeczki erytrocytarne i białkomocz), kamica nerkowa, infekcje (zapalenie pęcherza, odmiedniczkowe zapalenie nerek), guzy układu moczowego (np. rak pęcherza), urazy, przerost gruczołu krokowego u mężczyzn, a u kobiet także zanieczyszczenie próbki krwią miesiączkową. Każdy nieznany wcześniej krwiomocz wymaga konsultacji lekarskiej i dalszej diagnostyki przyczyn.
• Wałeczki: Wałeczki moczowe to struktury powstające w kanalikach nerkowych - tworzą się z białek (głównie Tamma-Horsfalla) i mogą zawierać różne komórki lub zanieczyszczenia. Pojedyncze wałeczki szkliste (przezroczyste, z samego białka) mogą występować nawet u zdrowych osób, zwłaszcza przy zagęszczonym moczu. Obecność innych typów wałeczków jest nieprawidłowa: np. wałeczki erytrocytarne świadczą o krwawieniu w obrębie nerek (typowo kłębuszkowe zapalenie nerek), wałeczki leukocytarne wskazują na stan zapalny w nerkach (np. odmiedniczkowe zapalenie nerek), a wałeczki woskowe pojawiają się przy ciężkim uszkodzeniu nerek (zaawansowana niewydolność).
• Kryształy: W osadzie moczu można stwierdzać wytrącone kryształy różnych soli - obecność nielicznych kryształów bywa zjawiskiem prawidłowym i zależy od pH oraz stężenia składników moczu. Np. w kwaśnym moczu często obserwuje się kryształy kwasu moczowego lub szczawianu wapnia, a w moczu zasadowym - kryształy fosforanu magnezowo-amonowego (tzw. struwit). Znaczna krystaluria może sprzyjać tworzeniu się kamieni moczowych, ale niewielka ilość kryształów (zwłaszcza jeśli próbka ostygła przed badaniem) zwykle nie ma znaczenia klinicznego.

Uwaga: Na wynik badania ogólnego moczu wpływa prawidłowe pobranie próbki. Jeśli w próbce stwierdza się liczne komórki nabłonkowe płaskie z pochwy lub skóry, świadczy to o możliwym zanieczyszczeniu materiału - w takiej sytuacji lekarz może zalecić powtórzenie badania z lepiej pobranej próbki.

Posiew moczu (badanie mikrobiologiczne)

Posiew moczu to badanie mikrobiologiczne mające na celu wykrycie i identyfikację bakterii w moczu. W warunkach prawidłowych mocz w pęcherzu jest jałowy (nie zawiera drobnoustrojów). Posiew polega na nanoszeniu próbki moczu na specjalne podłoża hodowlane i inkubacji, aby sprawdzić, czy wyrosną na nich kolonie bakterii. Wzrost bakterii w posiewie (powyżej określonej liczby kolonii) oznacza, że w próbce obecne były żywe drobnoustroje, co potwierdza zakażenie układu moczowego. Jednocześnie laboratorium wykonuje antybiogram, czyli test wrażliwości wyhodowanych bakterii na antybiotyki - dzięki temu wynik posiewu informuje lekarza, jaka bakteria powoduje infekcję i jakie leki będą skuteczne w jej leczeniu.

Posiew moczu jest złotym standardem diagnostyki zakażeń układu moczowego. Wskazaniami do jego wykonania są przede wszystkim: podejrzenie zakażenia układu moczowego (szczególnie przy objawach takich jak ból i pieczenie przy mikcji, częstomocz, gorączka), nawracające lub przewlekłe infekcje dróg moczowych, a także brak poprawy po zastosowaniu leczenia antybiotykiem (tzw. leczenie empiryczne) - wówczas posiew pozwala skorygować terapię. U kobiet w ciąży zaleca się wykonanie jednorazowego przesiewowego posiewu moczu we wczesnym okresie ciąży, nawet przy braku objawów, w celu wykrycia tzw. bezobjawowego bakteriomoczu⁴. Leczenie bakteriomoczu bezobjawowego u ciężarnych znacząco zmniejsza ryzyko odmiedniczkowego zapalenia nerek i powikłań ciąży (np. porodu przedwczesnego). Z kolei rutynowe wykonywanie posiewów u osób nieciężarnych bez objawów nie jest rekomendowane (może prowadzić do nadmiernego stosowania antybiotyków)⁴.

Aby wynik posiewu moczu był wiarygodny, próbkę moczu należy pobrać w odpowiedni sposób (patrz niżej: Przygotowanie do badania). Kluczowe jest użycie jałowego pojemnika oraz dokładne obmycie okolic ujścia cewki moczowej przed oddaniem moczu - zapobiega to zanieczyszczeniu próbki bakteriami z powierzchni skóry. Najlepiej pobrać pierwszy poranny mocz (lub po co najmniej 4-godzinnej przerwie od ostatniego oddania moczu), ze środkowego strumienia. Pojemnik należy szczelnie zamknąć i jak najszybciej dostarczyć do laboratorium (w ciągu 1-2 godzin). W razie opóźnienia próbkę trzeba przechowywać w lodówce - namnażanie się bakterii w temperaturze pokojowej może zafałszować wyniki posiewu.

Wynik posiewu moczu podaje obecność i miano bakterii. Za znamienne (potwierdzające zakażenie) uznaje się zwykle wyhodowanie ≥10^5 CFU/ml (kolonii bakterii w mililitrze) jednego gatunku bakterii. Mniejsze ilości lub mieszana flora mogą oznaczać zanieczyszczenie próbki, choć w przypadku niektórych drobnoustrojów (np. Enterococcus, Staphylococcus saprophyticus) już niższe miana mogą być istotne klinicznie przy objawach zakażenia. Interpretacja wyniku należy do lekarza - uwzględni on obecność objawów, wyniki badania ogólnego moczu oraz ewentualnie powtórzy posiew przy wątpliwościach.

Dobowa zbiórka moczu

Niektóre analizy laboratoryjne wymagają zebrania moczu z dłuższego okresu, najczęściej z 24 godzin. Tzw. dobowa zbiórka moczu polega na zgromadzeniu całej objętości moczu oddanego w ciągu pełnej doby. Taki zintegrowany próbnik pozwala ocenić, ile danej substancji jest wydalane przez nerki w ciągu 24 godzin, co bywa kluczowe dla diagnostyki wielu schorzeń.

Co można zbadać w dobowej zbiórce moczu? Przykłady badań wykonywanych z użyciem dobowej zbiórki to:

• Dobowe białko w moczu - pomiar całkowitej ilości białka wydalonego w ciągu doby. Jest to bardzo czułe badanie w kierunku wykrycia białkomoczu. U zdrowej osoby wydalanie białka <150 mg na dobę; wyższe wartości oznaczają patologiczny białkomocz (np. w zespole nerczycowym wartości przekraczają 3,5 g/24 h).
• Klirens kreatyniny - polega na oznaczeniu stężenia kreatyniny w dobowej zbiórce moczu oraz we krwi, co umożliwia obliczenie tzw. klirensu endogennej kreatyniny. Jest to starsza metoda szacowania wydolności filtracyjnej nerek (GFR); obecnie często zastępowana przez wzory wykorzystujące stężenie kreatyniny we krwi, ale nadal bywa stosowana np. u osób o nietypowej masie ciała.
• Oznaczenia elektrolitów i minerałów: W dobowej zbiórce można zmierzyć łączną utratę z moczem m.in. sodu, potasu, wapnia, fosforu, magnezu, chloru. Ma to zastosowanie np. w diagnostyce zaburzeń elektrolitowych, kamicy nerkowej (ocena wydalania wapnia, szczawianów, cytrynianów), chorób przytarczyc (wapń i fosfor w moczu), czy chorób układu krążenia (utrata sodu przy niewydolności serca i leczeniu diuretykami).
• Hormony w moczu: Niektóre hormony i ich metabolity są wydalane z moczem i do diagnostyki endokrynologicznej wykorzystuje się ich pomiar z dobowej zbiórki. Przykłady: kortyzol w dobie (pomocny w rozpoznaniu zespołu Cushinga), metanefryny i katecholaminy w moczu (diagnozowanie guzów chromochłonnych nadnerczy), kwas homowanilinowy (HVA) - metabolit dopaminy (w diagnostyce guzów neuroendokrynnych).
• Inne specjalistyczne badania: Np. pomiar kwasu moczowego w dobowej zbiórce (diagnostyka hiperurikozurii przy kamicy), oznaczenie białka Bence-Jones (wolnych łańcuchów lekkich immunoglobulin) w moczu u pacjentów z podejrzeniem szpiczaka plazmocytowego, itp.

Jak prawidłowo wykonać dobową zbiórkę? Przed rozpoczęciem zbiórki pacjent otrzymuje od laboratorium instrukcje oraz odpowiedni pojemnik (plastikowy kanister o objętości 2-3 litrów, z podziałką). Zbiórkę zaczyna się najczęściej rano, np. o godz. 6:00: pacjent opróżnia pęcherz i tę pierwszą poranną porcję moczu wylewa (nie zbiera jej, lecz odnotowuje czas rozpoczęcia). Następnie wszystkie kolejne porcje moczu oddawane w ciągu dnia i nocy pacjent zbiera do pojemnika. Ostatnim etapem jest pobranie pierwszego moczu następnego dnia o tej samej godzinie (np. znów o 6:00 rano) - tę porcję dodaje się do pojemnika i w ten sposób zbiórka obejmuje dokładnie 24 godziny. Bardzo ważne jest zebranie pełnej objętości moczu: jeśli któraś porcja zostanie pominięta lub rozlana, wyniku nie da się prawidłowo zinterpretować (trzeba będzie powtórzyć całą procedurę). W trakcie zbiórki pojemnik należy trzymać w chłodnym miejscu (najlepiej w lodówce), aby zapobiec zepsuciu się próbki.

Po zakończeniu doby pacjent mierzy całkowitą objętość zebranej uryny (np. na podziałce pojemnika) i zanotowany wynik przekazuje do laboratorium razem z próbką. Często laboratorium prosi, aby z dobrze wymieszanego moczu odlać np. 50-100 ml do mniejszego pojemniczka i taką próbką przedstawiciel laboratorium wykonuje analizy - należy jednak upewnić się, że podana jest łączna objętość dobowej diurezy, bo bez tego wynik będzie nieprzydatny.

Wskazówki: Podczas dobowej zbiórki trzeba stosować się do zaleceń lekarza co do diety i leków. Przykładowo, przed oznaczeniem katecholamin w moczu pacjent powinien przez 2-3 dni unikać spożywania niektórych pokarmów (bananów, cytrusów, czekolady, kawy) oraz odstawić określone leki (np. preparaty kwasu acetylosalicylowego), ponieważ mogą one zaburzać wynik. Przy oznaczaniu wapnia w moczu zdarza się, że do pojemnika należy dodać na początku odrobinę kwasu (np. octowego) jako konserwant - pacjent otrzyma takie instrukcje od personelu lab. W trakcie zbiórki niewskazany jest forsowny wysiłek, nadmierny stres czy picie alkoholu, aby warunki odzwierciedlały normalne funkcjonowanie organizmu.

Inne badania moczu

Poza omówionymi wyżej rutynowymi analizami, istnieje wiele specjalistycznych badań, do których wykorzystuje się próbki moczu:

• Test ciążowy z moczu: Wykrywa obecność hormonu beta-hCG (ludzka gonadotropina kosmówkowa), który pojawia się w moczu kobiet we wczesnej ciąży. Dostępne są domowe testy ciążowe w formie pasków lub kasetek, które zanurza się w moczu - dodatni wynik (najczęściej widoczny jako dwie kreski) oznacza ciążę. Test ciążowy można też wykonać w laboratorium (jest to oznaczenie ilościowe stężenia beta-hCG). Badanie z moczu umożliwia wykrycie ciąży zwykle około 2 tygodnie od zapłodnienia.
• Badania toksykologiczne moczu: Polegają na wykrywaniu w moczu obecności substancji psychoaktywnych, narkotyków, niektórych leków lub ich metabolitów. Wykorzystuje się je m.in. w medycynie pracy (testy na obecność narkotyków u kierowców, operatorów), w sporcie (kontrola antydopingowa) czy diagnostyce zatruć. Próbka moczu jest łatwa do pobrania, a wiele narkotyków utrzymuje się w moczu dłużej niż we krwi, co ułatwia ich wykrycie.
• Badanie cytologiczne moczu: Jest to mikroskopowa ocena komórek obecnych w moczu. Stosuje się je przede wszystkim przy podejrzeniu nowotworów dróg moczowych (np. raka pęcherza moczowego). W badaniu cytologicznym patolog ocenia, czy w próbce moczu nie ma komórek o cechach nowotworowych. Test ten jest badaniem dodatkowym - przy nieprawidłowym wyniku konieczne są dalsze badania (np. cystoskopia).
• Specjalistyczne oznaczenia biochemiczne: Mocz jako materiał diagnostyczny bywa wykorzystywany do pomiaru różnych markerów chorobowych. Przykłady to m.in.: mikroalbuminuria - czułe oznaczenie niewielkich ilości albuminy w moczu (ważne w monitorowaniu cukrzycy i nadciśnienia³); białko Bence-Jones - wykrywanie patologicznych białek monoklonalnych przy szpiczaku; markery nowotworowe w moczu (np. PSA w moczu, NMP22 w raku pęcherza); markery infekcyjne (antygeny niektórych drobnoustrojów w moczu, np. testy wykrywające antygen Legionella pneumophila w moczu w diagnostyce legionellozy); oraz wiele innych, zależnie od potrzeb klinicznych.

Przygotowanie do badania moczu

Prawidłowe przygotowanie pacjenta i pobranie próbki moczu ma kluczowe znaczenie dla wiarygodności wyniku. Oto najważniejsze zalecenia dotyczące przygotowania:

• Pojemnik na mocz: Do jednorazowego pobrania moczu (badanie ogólne, pojedynczy posiew) należy zaopatrzyć się w specjalny plastikowy pojemnik na mocz (jałowy w przypadku posiewu) dostępny w aptece. Pojemnik powinien być szczelnie zamykany. Nie należy używać własnych słoików czy butelek, ponieważ mogą one zawierać zanieczyszczenia.
• Próbka poranna: Najlepiej na badanie przeznaczyć pierwszą poranną próbkę moczu (po przespanej nocy). Jest ona najbardziej skoncentrowana, co zwiększa czułość badania w wykrywaniu nieprawidłowości. Jeśli badanie nie może być rano, dobrze jest, by od ostatniego oddania moczu minęły co najmniej ~4 godziny.
• Higiena przed pobraniem: Przed oddaniem moczu koniecznie trzeba podmyć okolice ujścia cewki moczowej. Zaleca się umycie okolic intymnych ciepłą wodą z łagodnym mydłem, następnie dokładne spłukanie i osuszenie czystym ręcznikiem lub gazikiem. U kobiet należy rozchylić wargi sromowe, u mężczyzn odciągnąć napletek - chodzi o usunięcie bakterii i wydzielin mogących skazić próbkę.
• Środkowy strumień: Do pojemnika należy pobrać mocz ze środkowego strumienia. Oznacza to, że pierwszą niewielką porcję moczu (~pierwsze 1-2 sekundy mikcji) trzeba oddać do toalety, następnie bez przerywania strumienia podstawić pojemnik i zebrać ok. 50-100 ml moczu, po czym końcówkę znów do toalety. Taka technika zmniejsza ryzyko zanieczyszczenia próbki komórkami i bakteriami z początkowego odcinka cewki moczowej. Pojemnik po napełnieniu należy od razu szczelnie zamknąć.
• Kobiety a badanie moczu: Jeśli to możliwe, nie należy wykonywać badania moczu w czasie krwawienia miesiączkowego. Krew menstruacyjna może przedostać się do próbki i zafałszować wyniki (erytrocyty, białko). Jeżeli badanie jest pilne i nie można zaczekać, należy poinformować lekarza i laboratorium o miesiączce - wynik zostanie zinterpretowany z uwzględnieniem tej informacji. Kobiety ciężarne powinny przestrzegać tych samych zasad higieny; dodatkowo w zaawansowanej ciąży czasem zaleca się oddawanie moczu do jałowego podkładu na krześle toaletowym (tzw. "kaczka"), aby ułatwić pobranie czystego strumienia.
• Dostarczenie próbki: Mocz po pobraniu należy jak najszybciej przekazać do laboratorium - najpóźniej w ciągu 2 godzin. W tym czasie próbkę najlepiej przechowywać w temp. pokojowej (unikać silnego nagrzania lub światła słonecznego). Jeśli dostarczenie w 2 godziny jest niemożliwe, próbkę trzeba wstawić do lodówki (temp. 4-8°C) - można przechować mocz do ok. 4 godzin. Długotrwałe przechowywanie może zmienić skład moczu (namnażanie bakterii, rozpad elementów morfotycznych, zmiana pH), przez co wyniki będą niewiarygodne.
• Przygotowanie do posiewu: W przypadku badania mikrobiologicznego (posiewu) obowiązują jeszcze surowsze warunki jałowości. Należy użyć wyłącznie jałowego pojemnika, a pojemnik otworzyć dopiero tuż przed użyciem i unikać dotykania jego krawędzi wewnętrznych. Po wykonaniu powyższych czynności (higiena, środkowy strumień) pojemnik zamknąć i niezwłocznie przekazać do laboratorium (bakterie w próbce szybko się mnożą w temp. pokojowej). Jeśli próbka musi poczekać, powinna być przechowywana w lodówce i dostarczona maksymalnie w ciągu 2 godzin.
• Przygotowanie do dobowej zbiórki: W przeddzień i w trakcie zbiórki należy przestrzegać zaleceń dotyczących diety i leków (otrzymanych od lekarza, w zależności od celu badania). Zazwyczaj zaleca się unikanie nadmiernego wysiłku fizycznego, alkoholu oraz bardzo nietypowej diety. Pojemnik do zbiórki powinien być czysty (jeśli zawiera środek konserwujący dodany przez lab, nie wylewamy go). Ważne jest dokładne zanotowanie czasu rozpoczęcia i zakończenia zbiórki oraz całkowitej objętości zebranego moczu. Po zakończeniu zbiórki według instrukcji pobiera się porcję moczu do oddania do laboratorium. Niewłaściwe wykonanie zbiórki (np. pominięcie porcji, rozlanie, niedotrzymanie czasu) spowoduje konieczność powtórzenia badania - dlatego należy uważnie stosować się do otrzymanych zaleceń.

Na koniec warto podkreślić, że wyniki badania moczu zawsze powinien ocenić lekarz. Interpretacja wymaga uwzględnienia kontekstu klinicznego - objawów pacjenta, chorób towarzyszących, a także ewentualnych innych badań. Badanie moczu dostarcza cennych informacji i często pozwala wykryć chorobę na wczesnym etapie, pod warunkiem jednak, że próbka została prawidłowo pobrana, a wynik zostanie właściwie zinterpretowany. Dzięki prostocie i nieinwazyjności badania moczu, pacjenci powinni bez obaw korzystać z tego badania zawsze, gdy jest to zalecane w procesie diagnostycznym lub profilaktycznym.