Ciśnienie tętnicze krwi to siła, z jaką przepływająca krew naciska na ściany naczyń krwionośnych. Zwyczajowo podaje się dwie wartości: ciśnienie skurczowe (pierwsza, wyższa liczba) oraz rozkurczowe (druga, niższa liczba). Ciśnienie skurczowe odzwierciedla moment, gdy serce pompuje krew do tętnic (skurcz serca), natomiast ciśnienie rozkurczowe - gdy serce się rozkurcza i ponownie napełnia krwią między uderzeniami. Prawidłowy poziom ciśnienia krwi jest kluczowy dla zapewnienia odpowiedniego ukrwienia i dotlenienia narządów.
Jakie są prawidłowe wartości ciśnienia?
Wartości ciśnienia krwi u dorosłych mieszczą się w pewnych normach, które pomagają ocenić, czy ciśnienie jest zdrowe. Za optymalne uznaje się ciśnienie < 120/80 mmHg. Wyniki ciśnienia w zakresie około 120-129 mmHg dla ciśnienia skurczowego i 80-84 mmHg dla rozkurczowego uważa się za prawidłowe, a wartości zbliżające się do górnej granicy normy (np. 130-139/85-89 mmHg) określa się jako wysokie prawidłowe - nie jest to jeszcze nadciśnienie, ale sygnał do bacznej obserwacji1. Utrzymywanie się ciśnienia w tych granicach wysokich prawidłowych zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju nadciśnienia w przyszłości, dlatego warto wtedy szczególnie dbać o zdrowy styl życia i regularne pomiary.
Kiedy mówimy o nadciśnieniu tętniczym?
Nadciśnienie tętnicze (hipertensja) rozpoznaje się, gdy ciśnienie krwi przekracza ustalone progi w powtarzanych pomiarach. Zgodnie z wytycznymi medycznymi nadciśnienie stwierdza się, jeśli średnie wartości ciśnienia w gabinecie lekarskim wynoszą co najmniej 140/90 mmHg (lub wyżej)1. Warto zauważyć, że normy mogą różnić się w zależności od miejsca pomiaru: przy pomiarach wykonywanych samodzielnie w domu obowiązuje nieco niższy próg - za nadciśnienie uznaje się średnie wartości ≥135/85 mmHg w pomiarach domowych. Z kolei w całodobowym pomiarze ambulatoryjnym (tzw. 24-godzinnym monitorowaniu ciśnienia, ABPM) kryterium nadciśnienia to średnie wartości ≥130/80 mmHg1. Oznacza to, że jeśli podczas takiego monitorowania średnie ciśnienie dobowe wynosi np. 132/81 mmHg, także spełnia to definicję nadciśnienia, mimo że w gabinecie granica to 140/90 mmHg.
Nadciśnienie dzieli się również na stopnie w zależności od wysokości ciśnienia. I tak, ciśnienie między 140/90 a 159/99 mmHg określane jest jako nadciśnienie I stopnia (łagodne), 160/100 do 179/109 mmHg to stopień II (umiarkowane), a wartości 180/110 mmHg i wyższe - to nadciśnienie III stopnia (ciężkie)1. Im wyższe wartości, tym większe ryzyko powikłań zdrowotnych, dlatego tak istotne jest wczesne wykrycie nawet łagodnie podwyższonego ciśnienia.
Uwaga: Pojedynczy pomiar nie wystarczy do rozpoznania nadciśnienia - diagnozę stawia się na podstawie średnich wyników z kilku niezależnych pomiarów, wykonanych podczas minimum dwóch różnych wizyt lekarskich (chyba że wartości są od razu bardzo wysokie, np. >180/110 mmHg, co może wymagać pilnej interwencji). Lekarz może również zalecić mierzenie ciśnienia w domu o różnych porach dnia lub badanie ABPM, aby potwierdzić diagnozę i wykluczyć tzw. efekt białego fartucha (sytuację, gdy ciśnienie w gabinecie jest podwyższone ze stresu, a w domu prawidłowe).
Dlaczego prawidłowe ciśnienie jest ważne?
Utrzymywanie ciśnienia krwi w normie ma ogromne znaczenie dla zdrowia. Zarówno przewlekłe nadciśnienie, jak i zbyt niskie ciśnienie mogą negatywnie wpływać na funkcjonowanie organizmu. Szczególnie nadciśnienie tętnicze jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka chorób układu krążenia. Szacuje się, że globalnie około jedna na trzy dorosłe osoby cierpi na nadciśnienie2. Nadciśnienie często nie daje żadnych objawów przez długi czas, dlatego bywa nazywane "cichym zabójcą". Nieleczone jednak stopniowo uszkadza różne narządy. Trwale podwyższone ciśnienie obciąża serce i tętnice, przyspieszając rozwój miażdżycy. Zbyt wysokie ciśnienie zwiększa ryzyko zawału serca, udaru mózgu, niewydolności serca oraz uszkodzenia nerek czy wzroku2. Według badań epidemiologicznych każdy wzrost ciśnienia skurczowego o 20 mmHg (lub rozkurczowego o 10 mmHg) ponad poziom 115/75 mmHg podwaja ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych3. Oznacza to, że nawet umiarkowane przekroczenie norm bywa groźne na dłuższą metę.
Dobra wiadomość jest taka, że wykrycie nadciśnienia na wczesnym etapie i wdrożenie zmian stylu życia oraz ewentualnie leczenia może znacząco zmniejszyć to ryzyko. Utrzymywanie ciśnienia w prawidłowym zakresie redukuje obciążenie serca i chroni przed powikłaniami. Warto więc znać swoje wartości ciśnienia i regularnie je kontrolować, nawet jeśli czujemy się dobrze.
A co z niskim ciśnieniem? O niedociśnieniu (hipotonii) mówimy zazwyczaj, gdy ciśnienie spada poniżej ok. 90/60 mmHg. Takie wartości u części osób (szczególnie młodych, szczupłych kobiet) mogą występować naturalnie i nie muszą oznaczać choroby. Niskie ciśnienie samo w sobie nie jest tak groźne dla narządów jak nadciśnienie, ale bywa uciążliwe - może powodować zawroty głowy, osłabienie, senność czy omdlenia. Jeśli takie objawy się pojawiają, warto skonsultować się z lekarzem. W większości przypadków pomaga zwiększenie spożycia płynów, unikanie gwałtownego wstawania oraz poprawa kondycji fizycznej. Gdy hipotonia jest znaczna i objawowa, lekarz poszuka jej przyczyn (np. zaburzeń hormonalnych) i doradzi odpowiednie postępowanie. Kluczowe jednak, by nie leczyć się samemu - nawet przy niskim ciśnieniu nie należy nadużywać soli ani alkoholu, co czasem bywa domowym "sposobem", bo może to przynieść inne szkody.
Pomiar ciśnienia krwi w domu i u lekarza
Regularne pomiary to podstawa profilaktyki i kontroli nadciśnienia. Ciśnienie można zmierzyć w gabinecie lekarskim lub samodzielnie w domu za pomocą ciśnieniomierza (najlepiej automatycznego naramiennego, który jest zwykle najbardziej wiarygodny). W warunkach gabinetowych wynik bywa nieco wyższy u niektórych osób z powodu stresu. Pomiar w domu, w znajomym otoczeniu, często daje niższe wartości - dlatego, jak wspomniano, normy domowe są nieco ostrzejsze (niższe progi). Lekarze często proszą pacjenta o prowadzenie dzienniczka pomiarów domowych, np. mierzenie ciśnienia rano i wieczorem przez 7 kolejnych dni, aby uzyskać wiarygodną średnią.
Jak prawidłowo mierzyć ciśnienie? Oto kilka praktycznych wskazówek:
- Przed pomiarem odpocznij co najmniej 5 minut w pozycji siedzącej. Unikaj wysiłku, palenia papierosów oraz picia kawy czy innych napojów kofeinowych na 30 minut przed pomiarem.
- Usiądź wygodnie z plecami opartymi o oparcie krzesła. Oprzyj ramię na stole tak, by mankiet ciśnieniomierza znalazł się na wysokości serca. Nogi powinny swobodnie spoczywać na podłodze (nie zakładaj nogi na nogę).
- Załóż mankiet na gołe ramię (nie na ubranie) powyżej łokcia. Włącz ciśnieniomierz i pozostań nieruchomo, nie rozmawiaj w trakcie pomiaru. Odczekaj minutę i wykonaj drugi pomiar - zwykle zaleca się przyjmować uśredniony wynik z dwóch pomiarów.
Warto zapisywać wyniki wraz z datą i godziną. Jeśli urządzenie pokazuje niestandardowe komunikaty (np. o arytmii) lub wyniki są niepokojąco wysokie/niskie, należy skonsultować się z lekarzem.
Ambulatoryjny pomiar 24-godzinny (ABPM): To badanie, w którym nosi się specjalny aparat mierzący ciśnienie automatycznie co 15-30 minut przez całą dobę (również w nocy). ABPM daje bardzo dokładny obraz zmian ciśnienia w ciągu dnia i nocy. Lekarz może zlecić ABPM, aby potwierdzić rozpoznanie nadciśnienia lub ocenić skuteczność leczenia. Dzięki temu badaniu można wykryć np. nadciśnienie ukryte (gdy ciśnienie jest prawidłowe u lekarza, a podwyższone na co dzień) albo efekt białego fartucha. W badaniu ABPM istotne jest, czy występuje fizjologiczny spadek ciśnienia w nocy - brak nocnego obniżenia również stanowi ważną informację diagnostyczną.
Badania diagnostyczne przy nadciśnieniu
Rozpoznanie nadciśnienia tętniczego to nie tylko stwierdzenie podwyższonych wartości ciśnienia. Ważne jest także określenie przyczyn nadciśnienia (o ile to możliwe) oraz sprawdzenie, czy nie doszło już do uszkodzenia narządów przez długo utrzymujące się wysokie ciśnienie. W tym celu lekarz zaleci wykonanie różnych badań diagnostycznych.
Podstawą są oczywiście opisane wyżej pomiary ciśnienia (w gabinecie, w domu, ewentualnie ABPM). Dodatkowo jednak niemal każdy pacjent z nowo rozpoznanym nadciśnieniem powinien mieć zrobiony zestaw badań laboratoryjnych krwi i moczu. Pozwalają one ocenić ogólny stan zdrowia pacjenta, czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych oraz ewentualne uszkodzenia narządowe lub przyczyny wtórnego nadciśnienia. Do zalecanych badań należą m.in.:
- Morfologia krwi - podstawowe badanie krwi oceniające m.in. poziom hemoglobiny i składniki krwi.
- Glukoza na czczo we krwi - w celu wykrycia cukrzycy lub stanu przedcukrzycowego (często współistniejących z nadciśnieniem). Czasem oznacza się także hemoglobinę glikowaną (HbA1c), by ocenić wyrównanie glikemii.
- Profil lipidowy (lipidogram) - badanie cholesterolu całkowitego oraz jego frakcji (LDL, HDL) i trójglicerydów. Pomaga ocenić ryzyko miażdżycy; wysoki cholesterol często towarzyszy nadciśnieniu.
- Kreatynina w surowicy krwi z wyliczeniem eGFR - ocena funkcji nerek. Podwyższona kreatynina lub obniżony wskaźnik filtracji kłębuszkowej (eGFR) mogą świadczyć o uszkodzeniu nerek przez nadciśnienie lub wskazywać na chorobę nerek jako przyczynę wysokiego ciśnienia.
- Elektrolity (sód, potas) - zaburzenia poziomu sodu i potasu we krwi mogą towarzyszyć niektórym przyczynom nadciśnienia (np. chorobom nadnerczy) lub wynikać z jego leczenia.
- TSH (hormon tyreotropowy) - badanie czynności tarczycy. Nadczynność lub niedoczynność tarczycy mogą powodować wahania ciśnienia krwi, dlatego sprawdza się, czy tarczyca funkcjonuje prawidłowo.
- Kwas moczowy we krwi - bywa podwyższony u osób z nadciśnieniem metabolicznym i może sprzyjać dnie moczanowej; jego poziom bywa również istotny przy doborze leczenia.
- Enzymy wątrobowe (ALT, AST) - badania biochemiczne oceniające pracę wątroby. Przydatne przed włączeniem niektórych leków oraz w celu wykluczenia stłuszczenia wątroby, które często współwystępuje z nadciśnieniem.
- Badanie ogólne moczu - analiza moczu pod kątem obecności białka, glukozy, krwinek itp. Nadciśnienie może powodować uszkodzenie nerek objawiające się białkomoczem lub krwinkomoczem. Dodatkowo badanie moczu pomaga wykryć choroby (np. cukrzycę lub choroby nerek) mogące być przyczyną wtórnego nadciśnienia.
Wymienione wyżej badania stanowią standardowy panel diagnostyczny przy nadciśnieniu tętniczym4. Ich wyniki dostarczają wielu cennych informacji: pozwalają wykryć ewentualne czynniki ryzyka (np. podwyższony cholesterol, poziom cukru), ocenić wydolność narządów (nerek, wątroby) oraz zidentyfikować możliwe przyczyny wtórne nadciśnienia (np. problemy hormonalne). W razie potrzeby lekarz może poszerzyć diagnostykę o kolejne testy - np. oznaczenie poziomu hormonów nadnerczy (aldosteronu, kortyzolu, katecholamin) czy specjalistyczne badania nerek - gdy podejrzewa rzadziej występujące przyczyny nadciśnienia wtórnego.
Oprócz badań laboratoryjnych, ważną rolę odgrywa ocena stanu serca i naczyń. Standardowym badaniem u osób z nadciśnieniem jest EKG (elektrokardiogram) - pozwala wykryć przerost lewej komory serca lub zaburzenia rytmu. Czasem wykonuje się też echo serca (USG serca), aby dokładniej ocenić strukturę i funkcję serca. Lekarz zbada również dna oczu (badanie okulistyczne), ponieważ na siatkówce można zaobserwować charakterystyczne zmiany w naczyniach krwionośnych przy długo trwającym nadciśnieniu. Wszystkie te badania pomagają stwierdzić, czy nadciśnienie zdążyło spowodować już tzw. uszkodzenia narządowe (np. przerost mięśnia sercowego, nefropatię, retinopatię). Jeśli tak, może to wpłynąć na decyzje dotyczące intensywności leczenia.
Podsumowując: Prawidłowe ciśnienie krwi zwykle mieści się poniżej ~130/80 mmHg, a wartości powyżej 140/90 mmHg (w pomiarze gabinetowym) to już nadciśnienie wymagające uwagi lekarza1. Ponieważ nadciśnienie często przebiega bezobjawowo, zaleca się profilaktyczne pomiary - przynajmniej raz na jakiś czas u każdego dorosłego, a częściej u osób z czynnikami ryzyka (np. obciążenie rodzinne, nadwaga). Jeśli ciśnienie bywa podwyższone, nie zwlekaj z konsultacją lekarską. Dzięki zmianom stylu życia (zdrowa dieta, redukcja soli, regularna aktywność fizyczna, ograniczenie alkoholu i rzucenie palenia) oraz skutecznym lekom, które w razie potrzeby przepisze lekarz, nadciśnienie da się opanować. Kluczem jest jednak wczesne wykrycie problemu i konsekwentne przestrzeganie zaleceń. Pamiętaj - kontrolując regularnie swoje ciśnienie krwi, inwestujesz w zdrowie swojego serca, mózgu i całego organizmu na długie lata.
Footnotes
- Williams, B., Mancia, G., Spiering, W., Rosei, E. A., Azizi, M., Burnier, M., et al. (2018). 2018 ESC/ESH Guidelines for the management of arterial hypertension. European Heart Journal, 39(33), 3021-3104. https://doi.org/10.1093/eurheartj/ehy339 ↩ ↩2 ↩3 ↩4 ↩5
- Mills, K. T., Stefanescu, A., & He, J. (2020). The global epidemiology of hypertension. Nature Reviews Nephrology, 16(4), 223-237. https://doi.org/10.1038/s41581-019-0244-2 ↩ ↩2
- Lewington, S., Clarke, R., Qizilbash, N., Peto, R., & Collins, R. (2002). Age-specific relevance of usual blood pressure to vascular mortality: a meta-analysis of individual data for one million adults in 61 prospective studies. The Lancet, 360(9349), 1903-1913. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(02)11911-8 ↩
- Whelton, P. K., Carey, R. M., Aronow, W. S., Casey, D. E., Collins, K. J., Dennison Himmelfarb, C., et al. (2018). 2017 ACC/AHA/AAPA/ABC/ACPM/AGS/APhA/ASH/ASPC/NMA/PCNA Guideline for the Prevention, Detection, Evaluation, and Management of High Blood Pressure in Adults. Journal of the American College of Cardiology, 71(19), e127-e248. https://doi.org/10.1016/j.jacc.2017.11.006 ↩