Kolonoskopia to badanie diagnostyczne, które odgrywa kluczową rolę w profilaktyce i wczesnym wykrywaniu chorób jelita grubego. Rak jelita grubego jest jednym z najczęstszych nowotworów i drugą najczęstszą przyczyną zgonów z powodu nowotworów na świecie1. Dobra wiadomość jest taka, że wielu zachorowaniom i zgonom można zapobiec dzięki badaniom przesiewowym - w szczególności dzięki kolonoskopii, która umożliwia wykrycie i usunięcie zmian przednowotworowych zanim przekształcą się w raka1.
Co to jest kolonoskopia?
Kolonoskopia jest badaniem endoskopowym dolnego odcinka przewodu pokarmowego, czyli jelita grubego (okrężnicy i odbytnicy). Podczas tego badania lekarz wprowadza przez odbyt giętki przewód (kolonoskop) wyposażony w kamerę i źródło światła, co pozwala dokładnie obejrzeć wnętrze jelita na całej jego długości. Kolonoskopia umożliwia wykrycie różnego rodzaju nieprawidłowości - np. polipów (łagodne narośla mogące z czasem przekształcić się w nowotwór), stanów zapalnych, zmian przedrakowych czy guzów. Co ważne, badanie ma charakter zarówno diagnostyczny, jak i terapeutyczny: w trakcie kolonoskopii lekarz może od razu pobrać wycinki do badania (biopsji) lub usunąć wykryte polipy bądź drobne zmiany. Usunięcie polipów podczas kolonoskopii jest bezbolesne i odbywa się przy użyciu specjalnych narzędzi wprowadzanych przez kanał kolonoskopu. Tak pozyskany materiał (polipy, wycinki) zostaje następnie wysłany do badania histopatologicznego, aby ocenić, czy zmiany są łagodne, czy wymagają dalszego leczenia.
Kiedy zaleca się wykonanie kolonoskopii?
Istnieje wiele wskazań do przeprowadzenia kolonoskopii - badanie to może być zalecone zarówno profilaktycznie (u osób bez objawów), jak i diagnostycznie (u pacjentów z dolegliwościami sugerującymi chorobę jelita grubego). Do najważniejszych sytuacji, w których lekarz może zlecić kolonoskopię, należą m.in.:
- Badania przesiewowe w kierunku raka jelita grubego: U osób z populacji ogólnej (bez objawów i bez obciążającego wywiadu rodzinnego) zaleca się wykonywanie kolonoskopii profilaktycznych co 10 lat począwszy od pewnego wieku dorosłego. Tradycyjnie wiele towarzystw zalecało rozpoczynanie badań przesiewowych od 50. roku życia, jednak nowsze wytyczne (np. amerykańskie) obniżyły wiek rozpoczęcia badań do 45 lat ze względu na rosnącą zapadalność na raka jelita grubego u osób młodszych2. Regularna kolonoskopia przesiewowa pozwala wykryć bezobjawowe zmiany (polipy, wczesne nowotwory) i usunąć je, zanim rozwinie się zaawansowany rak. Jeśli wynik kolonoskopii przesiewowej jest prawidłowy, kolejne badanie zwykle zaleca się po 10 latach. Warto dodać, że istnieją także nieinwazyjne badania przesiewowe - przede wszystkim testy na krew utajoną w kale (takie jak FOBT czy nowszy FIT) wykonywane co roku, ewentualnie testy genetyczne na obecność DNA nowotworowego w stolcu. Jeśli jednak wynik takiego testu przesiewowego okaże się nieprawidłowy (np. stwierdzi obecność krwi w próbce kału), konieczne jest wykonanie kolonoskopii w celu dokładnej diagnostyki źródła krwawienia2. Kolonoskopia jest zatem nieodzownym elementem kompletnej diagnostyki - inne testy mogą pomóc wytypować pacjentów wymagających dalszego badania, ale tylko kolonoskopia pozwala bezpośrednio obejrzeć zmiany i je usunąć.
- Objawy ze strony przewodu pokarmowego: Lekarz zaleci kolonoskopię diagnostyczną, jeśli u pacjenta występują niepokojące dolegliwości mogące sugerować choroby jelita grubego. Do takich objawów należą m.in. krwawienie z odbytu lub krew w stolcu, przewlekłe zmiany rytmu wypróżnień (np. naprzemienne biegunki i zaparcia lub długotrwała biegunka), bóle brzucha o niejasnej przyczynie, wyczuwalny guz w jamie brzusznej lub w odbytnicy, a także niedokrwistość z niedoboru żelaza (mogąca świadczyć o utajonym przewlekłym krwawieniu z przewodu pokarmowego). Kolonoskopię często zleca się również w diagnostyce przyczyny nagłej utraty masy ciała, przewlekłych wzdęć czy podejrzenia polipów wykrytych w badaniach obrazowych.
- Obciążający wywiad rodzinny lub osobisty: Osoby, u których w najbliższej rodzinie (rodzice, rodzeństwo) wystąpił rak jelita grubego, znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka. W ich przypadku lekarz może zalecić rozpoczęcie badań kolonoskopowych wcześniej (np. już w wieku 40 lat lub nawet wcześniej, zależnie od wieku zachorowania krewnego) i wykonywanie ich częściej. Podobnie pacjenci, u których już kiedyś wykryto i usunięto polipy jelita grubego, wymagają regularnych kolonoskopii kontrolnych (tzw. badania nadzorcze) co kilka lat, zgodnie z zaleceniami lekarza, aby wcześnie wykryć ewentualne nowe zmiany. Również chorzy na nieswoiste choroby zapalne jelit (np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego, chorobę Crohna) potrzebują okresowych kolonoskopii kontrolnych, ponieważ wieloletni stan zapalny może zwiększać ryzyko rozwoju nowotworu.
- Dodatnie wyniki innych badań: Jak wspomniano wyżej, dodatni wynik testu na krew utajoną w kale jest wskazaniem do wykonania kolonoskopii. Także nieprawidłowy obraz w badaniach obrazowych (np. podejrzana zmiana w jelicie wykryta podczas kolonoskopii wirtualnej/CT lub na rezonansie magnetycznym) powinien zostać zweryfikowany kolonoskopowo. Kolonoskopia umożliwia pobranie wycinków i jednoznaczne rozpoznanie charakteru zmiany zobrazowanej innymi metodami.
Kolonoskopia przesiewowa w Polsce: W naszym kraju funkcjonuje Program Badań Przesiewowych raka jelita grubego finansowany przez NFZ. Obecnie program oferuje bezpłatną kolonoskopię osobom w wieku 50-65 lat (a także młodszym, 40-49 lat, jeśli u krewnego pierwszego stopnia rozpoznano raka jelita grubego), pod warunkiem że pacjent nie miał wykonywanej kolonoskopii w ciągu ostatnich 10 lat3. Nie jest wymagane skierowanie - wystarczy zgłosić się do placówki realizującej program. Kolonoskopia przesiewowa w ramach NFZ odbywa się zwykle ze znieczuleniem, trwa około 15-30 minut, a w razie znalezienia polipów do 15 mm lekarz może je od razu usunąć w trakcie tego samego badania3.
Przygotowanie do badania
Odpowiednie przygotowanie pacjenta jest niezwykle ważne dla powodzenia kolonoskopii. Jelito grube musi być całkowicie oczyszczone z treści pokarmowej, aby lekarz mógł dokładnie obejrzeć jego ściany. Nieodpowiednie przygotowanie (resztki pokarmowe, masy kałowe w jelicie) utrudnia lub wręcz uniemożliwia wykrycie drobnych zmian, dlatego zawsze należy ściśle stosować się do zaleceń otrzymanych przed badaniem.
Typowe zasady przygotowania obejmują:
- Dieta przed kolonoskopią: Na kilka dni przed badaniem zaleca się dietę ubogą w błonnik (unikanie pestek, ziaren, surowych warzyw i owoców, pieczywa pełnoziarnistego itp.), która zmniejszy ilość zalegających resztek. Dzień przed badaniem zwykle można zjeść tylko lekkie śniadanie, a następnie należy przejść na dietę płynną (klarowne płyny, bulion, woda, herbata - zgodnie z zaleceniami ośrodka). W dniu badania pacjent pozostaje na czczo (nie je stałych posiłków).
- Środki przeczyszczające: Wieczorem w przeddzień badania (a często także dodatkowo we wczesnych godzinach porannych w dniu badania) pacjent przyjmuje zalecony przez lekarza preparat do oczyszczania jelita. Najczęściej są to roztwory do picia o działaniu silnie przeczyszczającym, które powodują intensywne wypróżnienia i oczyszczają jelito ze stolca. Preparaty mają zazwyczaj dość dużą objętość (4 litry płynu do wypicia w porcjach, lub nowsze formuły o mniejszej objętości), a ich smak bywa słony/gorzki - warto je pić schłodzone i ewentualnie popijać dopuszczalnymi klarownymi płynami, by ułatwić sobie ich przyjęcie. Oczyszczanie jelita rozpoczyna się kilka godzin po wypiciu roztworu i polega na wielokrotnych wodnistych wypróżnieniach. Proces ten bywa męczący, ale jest konieczny - od stopnia oczyszczenia jelita zależy jakość badania.
- Inne zalecenia: Należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach. Niektóre z nich (np. preparaty żelaza, niektóre leki przeciwkrzepliwe) mogą wymagać odstawienia lub zmiany dawkowania przed badaniem - to ustali lekarz. W dniu kolonoskopii leki przewlekłe (np. na nadciśnienie) zwykle można zażyć rano popijając odrobiną wody - zgodnie z instrukcją otrzymaną z ośrodka. Przed samym badaniem pacjent przebiera się w specjalną odzież (np. jednorazowe spodenki) i proszony jest o podpisanie zgody na procedurę.
Warto zaplanować, że w dniu badania nie można prowadzić samochodu ani aktywnie pracować, zwłaszcza jeśli badanie będzie wykonane w znieczuleniu (sedacji). Najlepiej zapewnić sobie towarzystwo osoby, która odwiezie pacjenta do domu po kolonoskopii.
Jak przebiega kolonoskopia?
Przed rozpoczęciem kolonoskopii pacjent otrzyma odpowiednie znieczulenie lub sedację - decyzja zależy od wskazań medycznych i preferencji, a także od warunków danego ośrodka. Często stosuje się krótkotrwałe dożylne podanie leku uspokajającego i przeciwbólowego (tzw. sedacja analgosedacja) lub znieczulenie ogólne w obecności anestezjologa. Celem jest zapewnienie pacjentowi komfortu, tak aby nie odczuwał bólu ani silnego dyskomfortu podczas badania. W niektórych przypadkach wykonuje się jedynie znieczulenie miejscowe (żelem znieczulającym aplikowanym do odbytu), ale coraz częściej pacjenci mogą skorzystać ze znieczulenia silniejszego - warto omówić tę kwestię z lekarzem przed badaniem. Gdy pacjent jest już odpowiednio zrelaksowany lub uśpiony, lekarz przystępuje do właściwej procedury.
Podczas kolonoskopii pacjent leży najczęściej na lewym boku z podkurczonymi kolanami. Kolonoskop zostaje delikatnie wprowadzony przez odbyt do wnętrza jelita grubego. Instrument jest giętki i ma niewielką średnicę (około 1 cm), a dla ułatwienia wprowadzenia używany jest lubrykant. Lekarz powoli przesuwa kolonoskop przez kolejne odcinki jelita, aż dojdzie zwykle do kątnicy (okolica wyrostka robaczkowego, czyli początkowy odcinek jelita grubego). W trakcie wycofywania kolonoskopu dokładnie ogląda śluzówkę jelita na ekranie monitora. Aby poprawić widoczność, podczas badania do jelita wtłaczane jest powietrze lub dwutlenek węgla - rozdmuchuje on światło jelita, co ułatwia dostrzeżenie nawet drobnych zmian. Pacjent może wskutek tego odczuwać uczucie wzdęcia lub parcia. Po zakończeniu badania nadmiar gazu jest odessany przez endoskop, ale niewielkie wzdęcia lub skurcze mogą utrzymywać się krótko po zabiegu (ustępują samoistnie albo po oddaniu gazów). Cała procedura kolonoskopii trwa zwykle od około 15 do 30 minut (czasem nieco dłużej, jeśli usuwane są liczne polipy).
Jeśli w trakcie badania lekarz znajdzie podejrzane zmiany - np. małe polipy - usuwa je na miejscu za pomocą specjalnych kleszczyków lub pętli (polipektomia). Zabieg usunięcia polipa jest bezbolesny i zazwyczaj nieodczuwalny dla pacjenta (jelito nie jest unerwione bólowo w swojej wewnętrznej ścianie). Większe zmiany lub guzy, których nie da się bezpiecznie usunąć kolonoskopowo, zostaną oznaczone i pobrane zostaną z nich wycinki do badania - dalsze leczenie (np. operacyjne) będzie zaplanowane po uzyskaniu wyniku histopatologicznego.
Bezpośrednio po kolonoskopii pacjent pozostaje przez pewien czas (około 1-2 godziny) na obserwacji w ośrodku, aż miną efekty leków uspokajających. Może odczuwać senność lub lekki dyskomfort w jamie brzusznej (uczucie gazów) - są to normalne objawy ustępujące samoistnie. Personel medyczny poinformuje pacjenta, kiedy może napić się wody i zjeść lekki posiłek (zwykle w ciągu 1-2 godzin od badania). Tego samego dnia, po odpoczynku, pacjent wraca do domu (zaleca się, aby ktoś mu towarzyszył, jeśli było stosowane znieczulenie). W większości przypadków następnego dnia można już wrócić do normalnych aktywności.
Wynik kolonoskopii pacjent otrzymuje w formie opisu (czasem także ze zdjęciami najważniejszych znalezionych zmian). Jeśli pobrano wycinki lub polipy, pełny wynik histopatologiczny będzie dostępny po kilkunastu dniach. Lekarz wykonujący badanie udzieli wstępnych informacji od razu po kolonoskopii i przekaże zalecenia - np. dietetyczne (zwykle brak specjalnych ograniczeń, poza unikaniem ciężkostrawnych posiłków w dniu badania) oraz dotyczące kontroli (kolejna kolonoskopia za X lat lub skierowanie na leczenie, zależnie od wyniku).
Czy kolonoskopia jest bezpieczna? Możliwe powikłania
Kolonoskopia jest badaniem inwazyjnym, jednak wykonywana przez doświadczony personel jest uznawana za bezpieczną procedurę. Zdecydowana większość pacjentów przechodzi kolonoskopię bez żadnych powikłań. Niemniej, jak przy każdym zabiegu medycznym, mogą wystąpić pewne działania niepożądane lub komplikacje - na szczęście zdarzają się one rzadko.
Do najczęstszych niegroźnych dolegliwości należą wspomniane już przejściowe wzdęcia, uczucie pełności czy lekki ból brzucha spowodowany rozdmuchaniem jelita powietrzem. Jeśli usuwano polipy, może pojawić się śladowe krwawienie z odbytu (kilka kropel krwi na papierze) w ciągu 1-2 dni po zabiegu - zwykle ustępuje samo. Każde niepokojące objawy po kolonoskopii (takie jak nasilone bóle brzucha, obfite krwawienie, gorączka, dreszcze, nudności) pacjent powinien niezwłocznie zgłosić lekarzowi, choć występują one bardzo rzadko.
Najpoważniejszym potencjalnym powikłaniem kolonoskopii jest perforacja jelita, czyli przedziurawienie ściany okrężnicy. Dochodzi do niej wyjątkowo rzadko - szacuje się, że w trakcie diagnostycznej kolonoskopii perforacja zdarza się średnio u mniej niż 0,1% pacjentów (mniej niż 1 na 1000 badań)4. Ryzyko nieco wzrasta, gdy wykonywane są większe zabiegi (np. usuwanie dużych polipów) oraz u osób w podeszłym wieku lub mających chorobowo zmienione jelito. Mimo to, ogólne ryzyko takiego powikłania jest bardzo niskie. Ewentualna perforacja wymaga leczenia (najczęściej szybkiego zabiegu chirurgicznego zaopatrzenia ubytku w ścianie jelita), ale podkreślmy - zdarza się skrajnie rzadko. Innym możliwym powikłaniem jest krwawienie z miejsca po usuniętym polipie. Występuje ono u około 1% pacjentów poddawanych polipektomii, najczęściej jest niewielkie i może zostać opanowane od razu podczas kolonoskopii (przez zastosowanie klipsów lub koagulacji). Bardzo rzadko wymaga późniejszej interwencji endoskopowej lub chirurgicznej.
Powikłania związane ze znieczuleniem należą również do rzadkości - nowoczesne środki sedacyjne mają krótki czas działania i są bezpieczne, a cały czas trwania badania pacjent znajduje się pod monitorowaniem funkcji życiowych. U niektórych osób może dojść do przejściowego spadku ciśnienia czy zwolnienia oddechu podczas sedacji, ale odwraca się to szybko po przerwaniu podawania leku. Reakcje alergiczne na leki podawane przy kolonoskopii zdarzają się sporadycznie. Kluczem jest tu profesjonalizm zespołu medycznego - dlatego kolonoskopie wykonuje się w wyspecjalizowanych pracowniach endoskopowych, z pełnym zapleczem pozwalającym na natychmiastowe udzielenie pomocy w razie potrzeby.
Podsumowując bezpieczeństwo: korzyści z wykonania kolonoskopii (wykrycie i usunięcie groźnych zmian, zapobieżenie rozwojowi raka) znacznie przewyższają potencjalne ryzyko powikłań. Statystycznie rzecz biorąc, u pacjenta poddającego się temu badaniu profilaktycznie ryzyko znalezienia wczesnego nowotworu lub zaawansowanego polipa jest dużo większe niż ryzyko poważnego powikłania podczas zabiegu. Dlatego nie należy rezygnować z zalecanej kolonoskopii z obawy przed powikłaniami - są one bardzo rzadkie, a badanie może uratować życie.
Alternatywne metody badania jelita grubego
Kolonoskopia jest złotym standardem w diagnostyce chorób jelita grubego - jako jedyna pozwala na jednoczesne oglądanie zmian i wykonywanie zabiegów (np. polipektomii). Istnieją jednak także inne metody, za pomocą których można do pewnego stopnia zbadać jelito grube lub wykryć część zmian. Nie zastępują one w pełni kolonoskopii, ale w niektórych sytuacjach mogą stanowić alternatywę lub uzupełnienie badań przesiewowych2:
- Testy laboratoryjne na krew utajoną w kale: Badanie próbki stolca na obecność krwi (niewidocznej gołym okiem) jest najprostszą metodą przesiewową. Tradycyjny test gwajakowy (FOBT) oraz nowszy test immunochemiczny (FIT) potrafią wykryć mikroskopijne ilości krwi, które mogą świadczyć o obecności polipa lub raka w jelicie grubym. Takie testy są nieinwazyjne i łatwe do wykonania (próbkę kału pacjent pobiera samodzielnie w domu), jednak mają ograniczoną czułość - wykrywają głównie zmiany krwawiące. Zaleca się ich wykonywanie co roku (lub co 2 lata w niektórych programach przesiewowych). Ważne: dodatni wynik testu na krew utajoną nie oznacza jeszcze rozpoznania raka, ale jest wskazaniem do pilnej kolonoskopii diagnostycznej. Zaletą testów stolca jest brak obciążenia dla pacjenta; wadą - możliwość pominięcia zmian, które akurat nie krwawią oraz konieczność dalszej kolonoskopii w przypadku nieprawidłowego wyniku.
- Sigmoidoskopia (rektosigmoidoskopia): Jest to "skrócona" wersja endoskopii, w której lekarz bada jedynie końcowy odcinek jelita grubego - odbytnicę i esicę (lewą, dolną część okrężnicy) na głębokość około 60 cm. Sigmoidoskopia wymaga mniejszego przygotowania (często wystarczą same wlewki doodbytnicze przed badaniem zamiast pełnej przygotowywanej diety i picia roztworów), zwykle nie wymaga sedacji i trwa krócej niż pełna kolonoskopia. Jest także związana z nieco mniejszym ryzykiem powikłań. Wadą jest ograniczony zasięg - badanie nie uwidacznia prawej części okrężnicy (wstępnicy, poprzecznicy), przez co może przeoczyć zmiany zlokalizowane wyżej. Sigmoidoskopia bywała stosowana w programach przesiewowych (np. w niektórych krajach screening sigmoidoskopowy co 5-10 lat), jednak obecnie częściej preferuje się pełną kolonoskopię, jako że daje ona komplet informacji. Sigmoidoskopia może natomiast mieć zastosowanie doraźne, np. do oceny zmian w odbytnicy lub kontrolnie u pacjentów po resekcji prawej połowy okrężnicy.
- Kolonografia TK (wirtualna kolonoskopia): Jest to badanie radiologiczne - specjalny tomograf komputerowy wykonuje serię skanów jamy brzusznej i z pomocą komputera rekonstruowany jest obraz wnętrza jelita grubego. Przed kolonografią również wymagane jest oczyszczenie jelita (tak jak do kolonoskopii). Bezpośrednio przed skanem do odbytnicy wprowadza się cienki cewnik i poprzez niego wtłacza powietrze lub CO_2, aby rozpreżyć jelito. Podczas badania pacjent leży nieruchomo, a aparat TK wykonuje zdjęcia. Uzyskane obrazy pozwalają radiologowi wykrywać większe polipy lub guzy (zwykle powyżej 5-6 mm średnicy). Zalety kolonografii TK: nie wymaga podawania leków uspokajających (badanie jest bezbolesne, choć uczucie rozdęcia jelit powietrzem bywa nieprzyjemne), trwa krótko i nie grozi powikłaniami takimi jak perforacja. Wady: nie uwidacznia bardzo drobnych zmian, może dawać fałszywie dodatnie wyniki (np. fałszywe "polipy" to czasem resztki kału lub fałdy jelita) i - co najważniejsze - nie pozwala na pobranie wycinka ani usunięcie polipa. Jeśli kolonografia wykaże podejrzaną zmianę, pacjent i tak musi przejść kolonoskopię celem potwierdzenia i ewentualnego leczenia. Dodatkowo badanie TK wiąże się z ekspozycją na promieniowanie rentgenowskie. Kolonografia może być opcją dla osób, które nie mogą poddać się kolonoskopii z jakiegoś względu (np. przeciwwskazania do znieczulenia) lub nie wyrażają na nią zgody, a mimo to chcą wykonać badanie przesiewowe.
- Kapsułka endoskopowa: Jest to stosunkowo nowe rozwiązanie - pacjent połyka niewielką kapsułkę z miniaturową kamerą, która przechodzi przez cały przewód pokarmowy i wykonuje tysiące zdjęć przesyłanych do rejestratora noszonego przez pacjenta. Istnieją kapsułki przeznaczone do badania jelita cienkiego, a także wersje do badania jelita grubego. Zaletą jest brak ingerencji (to tylko "inteligentna tabletka"). Niemniej jednak, kapsułka również wymaga wcześniejszego oczyszczenia jelita, a jej czułość w wykrywaniu polipów jest nieco niższa niż kolonoskopii. Co więcej - podobnie jak inne metody nieinwazyjne - nie umożliwia wykonania biopsji ani polipektomii. Jeśli kapsułka wykaże podejrzaną zmianę, konieczna będzie tradycyjna kolonoskopia. Badanie kapsułkowe jest obecnie drogie i dostępne w nielicznych ośrodkach, stosuje się je raczej w wyjątkowych sytuacjach (np. gdy klasyczna kolonoskopia nie powiodła się lub jest przeciwwskazana).
Podsumowanie alternatyw: Nieinwazyjne testy i badania obrazowe stanowią uzupełnienie możliwości diagnostycznych, ale nie zastępują kolonoskopii. Wiele z nich służy głównie wyselekcjonowaniu osób, które powinny mieć wykonane pełne badanie endoskopowe. Kolonoskopia pozostaje najdokładniejszą metodą oceny jelita grubego i umożliwia od razu interwencję medyczną (usunięcie patologicznych zmian). Dlatego, jeśli lekarz zaleca kolonoskopię - czy to z powodów profilaktycznych, czy diagnostycznych - warto skorzystać z tej rekomendacji. Dzięki kolonoskopii można zapobiec rozwojowi raka jelita grubego lub wykryć go na wczesnym, wyleczalnym etapie1. Wczesne wykrycie zmian daje szansę na pełne wyleczenie, podczas gdy choroba rozpoznana późno (w stadium zaawansowanym) jest o wiele trudniejsza do skutecznego leczenia. Kolonoskopia jest zatem inwestycją we własne zdrowie - choć przygotowanie i samo badanie mogą wydawać się niekomfortowe, korzyści w postaci ochrony życia i zdrowia są nie do przecenienia.
Footnotes
- Morgan, E., Arnold, M., Gini, A., Lorenzoni, V., Cabasag, C. J., Laversanne, M., & Bray, F. (2023). Global burden of colorectal cancer in 2020 and 2040: Incidence and mortality estimates from GLOBOCAN. Gut, 72(2), 338-344. https://doi.org/10.1136/gutjnl-2022-327736 ↩ ↩2 ↩3
- Jayasinghe, M., Prathiraja, O., Caldera, D., Jena, R., Coffie-Pierre, J. A., Silva, M. S., & Siddiqui, O. S. (2023). Colon cancer screening methods: 2023 update. Cureus, 15(4), e37509. https://doi.org/10.7759/cureus.37509 ↩ ↩2 ↩3
- Narodowy Fundusz Zdrowia. (2025). Program badań przesiewowych raka jelita grubego. Retrieved from https://www.nfz.gov.pl/dla-pacjenta/programy-profilaktyczne/program-badan-przesiewowych-raka-jelita-grubego/ ↩ ↩2
- Adebisi, A. A., Onobun, D. E., Adediran, A., Ononye, R. N., Ojo, E. O., Oluyi, A., & Ojo, A. (2024). Evaluation of morbidity and mortality in iatrogenic colonic perforation during colonoscopy: A comprehensive systematic review and meta-analysis. Cureus, 16(11), e73302. https://doi.org/10.7759/cureus.73302 ↩