Normy glukozy we krwi - badania, interpretacja i profilaktyka cukrzycy

Glukoza we krwi (potocznie nazywana "cukrem we krwi") to podstawowe źródło energii dla naszego organizmu. Utrzymanie jej stężenia w odpowiednim zakresie jest kluczowe dla zdrowia. Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski poziom cukru może powodować problemy - dlatego tak ważne jest poznanie norm glikemii i regularne badanie krwi. Poniżej wyjaśniamy, jakie są prawidłowe wartości stężenia glukozy, czym jest stan przedcukrzycowy, jakie są kryteria rozpoznania cukrzycy oraz z jakich badań diagnostycznych można skorzystać, by kontrolować poziom cukru. Staramy się przedstawić aktualną wiedzę medyczną w przystępny sposób - artykuł opiera się na rzetelnych źródłach naukowych¹²³.

Dlaczego prawidłowy poziom cukru jest ważny?

Organizm zdrowego człowieka utrzymuje stężenie glukozy we krwi w dość wąskich granicach. Hormon insulina, wydzielany przez trzustkę, obniża poziom glukozy (pomaga wniknąć cukrowi do komórek), zaś hormony przeciwstawne (np. glukagon, kortyzol) podnoszą jego stężenie, np. podczas głodu czy stresu. Dzięki temu w naszych komórkach jest "w sam raz" energii - nie za mało i nie za dużo. Zbyt niski poziom glukozy (hipoglikemia) może powodować osłabienie, drgawki, a nawet utratę przytomności. Natomiast przewlekle podwyższony poziom (hiperglikemia) jest groźny przede wszystkim na dłuższą metę - chroniczna hiperglikemia może prowadzić do uszkodzenia naczyń krwionośnych i nerwów, powodując powikłania ze strony oczu, nerek, układu nerwowego i serca³. Innymi słowy, nieleczona cukrzyca (utrzymujący się zbyt wysoki poziom cukru) po latach może skutkować m.in. pogorszeniem widzenia (retinopatia cukrzycowa), niewydolnością nerek, uszkodzeniem nerwów (neuropatia) czy zwiększonym ryzykiem zawału i udaru. Dobra wiadomość jest taka, że wczesne wykrycie nieprawidłowych poziomów glukozy pozwala podjąć działania (dieta, aktywność fizyczna, leki) które mogą zapobiec rozwojowi cukrzycy i jej powikłań.

Prawidłowy poziom glukozy we krwi (normy)

U zdrowej osoby dorosłej stężenie glukozy na czczo (czyli rano, przed śniadaniem, po co najmniej 8 godzinach bez jedzenia) wynosi około 70-99 mg/dl, co odpowiada 3,9-5,5 mmol/l¹. Wynik w tym zakresie uznaje się za prawidłowy. U osób starszych normy mogą być nieco wyższe - przykładowo u seniorów powyżej 60-70 roku życia górna granica prawidłowej glikemii na czczo bywa określana w okolicach 105-115 mg/dl (6,0-6,4 mmol/l)¹. generalnie jednak wynik poniżej 100 mg/dl u osoby dorosłej oznacza prawidłowy poziom cukru we krwi i nie wymaga dalszej diagnostyki¹.

Warto zauważyć, że poziom glukozy we krwi nie jest stały i naturalnie zmienia się w ciągu dnia. Po posiłku stężenie glukozy przejściowo rośnie (szczególnie gdy posiłek zawiera dużo węglowodanów), a następnie w ciągu kilku godzin wraca do normy. U osób bez cukrzycy poposiłkowy wzrost glikemii jest umiarkowany - 2 godziny po jedzeniu poziom cukru zwykle nie przekracza 140 mg/dl (7,8 mmol/l)¹. Taką wartość przyjmuje się za prawidłową glikemię poposiłkową (po obciążeniu glukozą). Przykładowo, jeśli zdrowa osoba zje standardowy posiłek lub weźmie udział w teście obciążenia glukozą (o czym dalej), to po dwóch godzinach jej cukier powinien być niższy niż 140 mg/dl.

U zdrowych ludzi organizm utrzymuje też pewne minimum glukozy - zwykle stężenie nie spada poniżej ~70 mg/dl. Poziomy znacznie niższe (<55 mg/dl, czyli <3,0 mmol/l) mogą wywoływać objawy niedocukrzenia (osłabienie, drżenie rąk, poty, zaburzenia koncentracji). Na szczęście u osób bez zaburzeń gospodarki węglowodanowej takie sytuacje zdarzają się rzadko (najczęściej jako skutek głodzenia lub intensywnego wysiłku fizycznego bez dostarczenia kalorii).

Podsumowując normy dla dorosłych:

• Glukoza na czczo: 70-99 mg/dl (3,9-5,5 mmol/l) - wynik prawidłowy.
• Glukoza 2 godziny po posiłku: < 140 mg/dl (<7,8 mmol/l) - wynik prawidłowy.

(Uwaga: wartości podawane są dla krwi żylnej, oznaczeń laboratoryjnych w osoczu. Pomiar glukometrem z krwi włośniczkowej z palca może dawać nieco inne wyniki, ale ogólne normy są zbliżone.)

Stan przedcukrzycowy - kiedy wynik jest "na granicy"?

Zdarza się, że stężenie glukozy we krwi nie mieści się w powyższych normach, ale jeszcze nie świadczy jednoznacznie o cukrzycy. Taki wynik na granicy normy określa się mianem stanu przedcukrzycowego. Lekarze wyróżniają dwie formy stanu przedcukrzycowego:

• Nieprawidłowa glikemia na czczo (IFG) - gdy poziom glukozy na czczo wynosi 100-125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l)¹. Taki wynik jest powyżej normy, ale poniżej progu rozpoznania cukrzycy. Sytuacja ta wskazuje, że organizm ma pewne problemy z utrzymaniem cukru w ryzach podczas głodzenia (np. w nocy), jednak nie jest to jeszcze pełnoobjawowa cukrzyca.
• Nieprawidłowa tolerancja glukozy (IGT) - gdy po 2 godzinach od wypicia 75 g glukozy stężenie cukru wynosi 140-199 mg/dl (7,8-11,0 mmol/l)¹. Innymi słowy, w doustnym teście tolerancji glukozy (o którym za chwilę) wynik jest podwyższony, ale nie osiąga wartości typowych dla cukrzycy. Taki stan oznacza, że organizm metabolizuje cukier wolniej i mniej efektywnie niż powinien.

Stan przedcukrzycowy to sygnał ostrzegawczy - wskazuje na zwiększone ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 w przyszłości². Szacuje się, że osoby z nieprawidłową glikemią na czczo lub upośledzoną tolerancją glukozy mają kilkukrotnie wyższe prawdopodobieństwo zachorowania na cukrzycę niż osoby z prawidłowymi wynikami². Warto wtedy podjąć działania profilaktyczne: zmodyfikować dietę (ograniczyć cukry proste, wysoko przetworzone produkty), zwiększyć aktywność fizyczną, zredukować nadwagę. Często takie zmiany stylu życia pozwalają cofnąć stan przedcukrzycowy lub zapobiec jego przekształceniu się w cukrzycę. Lekarz może również zalecić wykonanie dodatkowych badań (np. testu tolerancji glukozy, jeżeli dotąd był sprawdzany tylko cukier na czczo) oraz regularne monitorowanie glikemii.

Czy stan przedcukrzycowy daje objawy? Zazwyczaj nie odczuwa się żadnych wyraźnych dolegliwości. Cukier na poziomie np. 110 czy 140 mg/dl nie powoduje jeszcze typowych objawów cukrzycy. Dlatego tak ważne są profilaktyczne badania krwi - wiele osób dowiaduje się o nieprawidłowym wyniku glukozy przypadkiem, przy okazji rutynowych badań. Jeśli więc Twoje wyniki są na granicy normy, nie należy ich lekceważyć tylko dlatego, że czujemy się dobrze. To najlepszy moment, by zareagować.

Cukrzyca - kryteria rozpoznania

Rozpoznanie cukrzycy stawia się na podstawie konkretnych kryteriów laboratoryjnych. Według aktualnych międzynarodowych i polskich zaleceń, cukrzycę diagnozuje się, gdy stężenie glukozy spełnia przynajmniej jedno z poniższych kryteriów¹³:

• Glikemia na czczo ≥ 126 mg/dl (≥ 7,0 mmol/l) - i wynik ten jest potwierdzony w dwóch niezależnych pomiarach (np. w kolejne dni)¹. Oznacza to, że jeśli dwukrotnie badanie krwi na czczo wykaże 126 mg/dl lub więcej, wskazuje to na cukrzycę.
• Glikemia przygodna ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l) przy obecności typowych objawów cukrzycy. Glikemia przygodna to pomiar wykonany o dowolnej porze dnia, niezależnie od posiłku. Typowe objawy wysokiego cukru to m.in. wzmożone pragnienie, częste oddawanie moczu, osłabienie, chudnięcie. Jeżeli osoba z takimi objawami ma cukier 200 mg/dl lub wyższy, rozpoznanie cukrzycy jest prawdopodobne¹. (Jeśli brak objawów, wynik ≥200 mg/dl trzeba potwierdzić powtórnym badaniem).
• Wynik doustnego testu tolerancji glukozy (OGTT) - 2 godziny po wypiciu 75 g glukozy - ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l)¹. Tzw. "test obciążenia glukozą" polega na zmierzeniu glikemii na czczo, następnie pacjent pije specjalny roztwór zawierający 75 gramów glukozy, a po 120 minutach ponownie mierzy się poziom cukru. Jeśli ta wartość osiągnie 200 mg/dl lub więcej, świadczy to o cukrzycy (test również należy potwierdzić przy kolejnym badaniu).
• Hemoglobina glikowana (HbA1c) ≥ 6,5% (48 mmol/mol) w badaniu laboratoryjnym standaryzowanym metodami certyfikowanymi¹². Hemoglobina glikowana odzwierciedla średni poziom cukru we krwi z ostatnich ~3 miesięcy. Od 2021 roku również w Polsce uznaje się, że wynik HbA1c na poziomie 6,5% lub wyższym może służyć do rozpoznania cukrzycy². Jeśli np. pacjent ma HbA1c = 7,0%, oznacza to, że jego średnia glikemia w minionych tygodniach była wysoka i spełnia kryterium cukrzycy. (Warto podkreślić, że w razie wątpliwości wynik ten także powinien być potwierdzony albo glukozą na czczo, albo powtórzeniem badania).

Jak widać, istnieje kilka równorzędnych kryteriów diagnostycznych. Nie trzeba spełniać ich wszystkich naraz - wystarczy jedna z powyższych nieprawidłowości, by zdiagnozować cukrzycę¹. Najczęściej cukrzycę typu 2 stwierdza się na podstawie podwyższonej glukozy na czczo (wykrytej np. podczas badań okresowych) albo wyniku testu OGTT. W przypadku cukrzycy typu 1 (zwłaszcza u dzieci) częściej dochodzi do znacznej hiperglikemii z objawami - wtedy cukier przygodny bywa bardzo wysoki (>= 300 mg/dl) i daje wyraźne symptomy, co ułatwia szybkie rozpoznanie.

Uwaga: Jeżeli wynik jednego z badań jest skrajnie wysoki (np. glikemia na czczo >>200 mg/dl) i występują objawy cukrzycy, lekarz może rozpocząć leczenie od razu, nie czekając na powtórzenie testu. Natomiast przy wynikach "granicznych" bez objawów zaleca się wykonanie ponownego badania celem potwierdzenia nieprawidłowości¹.

W praktyce diagnostycznej często wygląda to tak, że pacjent z podejrzeniem cukrzycy ma zlecany zestaw badań: glukozę na czczo oraz hemoglobinę glikowaną, ewentualnie od razu test doustny (OGTT) - zależnie od sytuacji. Na podstawie całokształtu wyników lekarz ocenia, czy spełnione są kryteria choroby. W przypadku rozpoznania cukrzycy nie należy zwlekać z włączeniem leczenia, zgodnie z aktualnymi wytycznymi terapeutycznymi².

Badania diagnostyczne poziomu glukozy - co może zrobić pacjent?

W diagnostyce i monitorowaniu zaburzeń glikemii wykorzystuje się kilka badań laboratoryjnych. Wszystkie są dostępne w większości laboratoriów medycznych - pacjent może je wykonać na zlecenie lekarza, a także (w wielu przypadkach) odpłatnie bez skierowania. Oto najważniejsze badania związane z poziomem cukru we krwi:

• Glukoza we krwi na czczo: Podstawowe i najczęstsze badanie. Wymaga pobrania próbki krwi żylnej (najczęściej z żyły w zgięciu łokciowym) po co najmniej 8 godzinach od ostatniego posiłku (najlepiej rano, po przespanej nocy bez jedzenia). Przed badaniem można (a nawet trzeba) pić wodę, natomiast należy unikać słodkich napojów, kawy, herbaty itp. Badanie polega na oznaczeniu stężenia glukozy w osoczu krwi. Wynik pozwala stwierdzić, czy glikemia na czczo jest prawidłowa, podwyższona (stan przedcukrzycowy), czy wskazuje na cukrzycę (zgodnie z opisanymi wyżej kryteriami). Warto regularnie wykonywać ten test profilaktycznie - u osób zdrowych przynajmniej raz na kilka lat. Według zaleceń, każda osoba dorosła powyżej 45. roku życia powinna badać glukozę na czczo co 3 lata, a w przypadku obecności czynników ryzyka (nadwaga, cukrzyca w rodzinie, nadciśnienie, mała aktywność fizyczna itp.) - nawet corocznie². Wczesne wychwycenie nieprawidłowej glikemii pozwala zapobiec rozwojowi cukrzycy poprzez zmianę stylu życia.
• Doustny test tolerancji glukozy (OGTT, tzw. "krzywa cukrowa"): Jest to bardziej szczegółowe badanie oceniające, jak organizm radzi sobie z ładunkiem cukru. Stosuje się je głównie w diagnostyce stanu przedcukrzycowego i cukrzycy typu 2, a także rutynowo u kobiet w ciąży (między 24-28 tygodniem, w kierunku cukrzycy ciążowej). Test wygląda następująco: rano na czczo pobiera się krew z żyły na poziom glukozy (wartość wyjściowa). Następnie pacjent wypija 75 gramów glukozy rozpuszczonej w szklance wody. Roztwór jest bardzo słodki - najlepiej wypić go w ciągu 5 minut. Potem należy spokojnie odczekać 2 godziny (nie wolno w tym czasie nic jeść, pić ani wykonywać intensywnego wysiłku). Po upływie dokładnie 2 godzin ponownie pobiera się krew i oznacza poziom cukru. Wynik pokazuje, czy organizm wydzielił wystarczającą ilość insuliny, by zmetabolizować przyjętą glukozę. Interpretacja (dla 2-godzinnego wyniku): <140 mg/dl - tolerancja glukozy prawidłowa; 140-199 mg/dl - upośledzona tolerancja glukozy (stan przedcukrzycowy); ≥200 mg/dl - cukrzyca¹. Test OGTT wymaga pewnego przygotowania: przez 3 dni przed testem zaleca się normalną dietę (nie głodzić się, nie ograniczać węglowodanów - minimum ~150 g cukrów dziennie) oraz unikanie nadmiernego wysiłku. Do laboratorium należy zgłosić się wypoczętym, rano, również na czczo. Ważne jest, by w trakcie oczekiwania 2 godzin siedzieć spokojnie - aktywność fizyczna może wpłynąć na wynik. Warto też uprzedzić personel, jeśli źle znosimy pobieranie krwi lub picie tak słodkiego płynu - niektórzy pacjenci mogą odczuć mdłości czy zawroty głowy podczas testu. OGTT jest bardzo przydatnym badaniem, ponieważ wykrywa wcześnie subtelne zaburzenia metabolizmu glukozy, których nie widać w samym pomiarze na czczo.
• Hemoglobina glikowana (HbA1c): To badanie z krwi żylnej, niewymagające bycia na czczo. Polega na oznaczeniu odsetka hemoglobiny (białka w czerwonych krwinkach) trwale połączonej z cząsteczkami glukozy. Im więcej glukozy krąży we krwi, tym więcej hemoglobiny ulega "glikacji". Ponieważ krwinka czerwona żyje około 120 dni, hemoglobina glikowana odzwierciedla średnie stężenie cukru z okresu ok. 3 miesięcy². U osób zdrowych HbA1c wynosi zwykle około 5% (poniżej 5,7%). Zakres 5,7-6,4% wskazuje na stan przedcukrzycowy (podwyższony średni cukier), zaś wynik ≥6,5% sugeruje cukrzycę². Hemoglobina glikowana jest bardzo użyteczna w monitorowaniu leczenia cukrzycy - pozwala ocenić, czy u danego pacjenta średni poziom glukozy mieści się w docelowym zakresie (najczęściej celem leczenia jest utrzymywanie HbA1c <7%, choć indywidualne zalecenia mogą się różnić). W diagnostyce warto pamiętać, że niektóre sytuacje mogą zafałszować wynik tego badania. Na przykład przy niedokrwistości (anemii), chorobach krwinek czerwonych, po transfuzji krwi czy u kobiet w ciąży interpretacja HbA1c może być utrudniona¹. W takich przypadkach lekarze opierają się raczej na pomiarach glukozy we krwi. Mimo tych ograniczeń, badanie hemoglobiny glikowanej to wygodne narzędzie - nie wymaga przygotowania ani kilkakrotnych pobrań, dlatego bywa używane także przesiewowo (screening) w kierunku zaburzeń cukru.
• Profil glikemii / glukoza przygodna: Czasem lekarz może zlecić tzw. profil glikemii, czyli kilka pomiarów glukozy w ciągu doby (np. na czczo, 1-2 godziny po śniadaniu, przed obiadem, po obiedzie, przed kolacją i przed snem). Taki zestaw pomiarów daje pełniejszy obraz wahań cukru. W warunkach szpitalnych profil wykonuje się z krwi żylnej, natomiast ambulatoryjnie często pacjent wykonuje go samodzielnie glukometrem w domu (prowadząc dzienniczek). Glukoza przygodna to pojedynczy pomiar w dowolnym momencie dnia - w laboratorium można oznaczyć cukier bez przygotowania, np. pacjent zgłasza się z objawami i chce od razu sprawdzić poziom. Taki wynik interpretuje się ostrożnie - jeśli jest nieprawidłowy, zwykle i tak wymaga potwierdzenia badaniem na czczo lub OGTT.
• Badanie glukozy w moczu: Warto wspomnieć, że glukoza może być również oznaczana w próbce moczu, choć nie jest to podstawa diagnozy. Zdrowy człowiek praktycznie nie wydala cukru z moczem - nerki wychwytują z powrotem całą glukozę, dopóki jej stężenie we krwi nie przekracza około ~180 mg/dl. Powyżej tego progu nerki "nie nadążają" i cukier pojawia się w moczu. Badanie ogólne moczu czasem wykrywa glukozę, co może być sygnałem do sprawdzenia krwi. Jednak samo badanie moczu nie jest wystarczające do rozpoznania cukrzycy - służy raczej jako dodatkowa wskazówka.

Przyjazny język, ale poważny temat

Wszystkie powyższe informacje mogą wydawać się nieco przytłaczające - sporo tu liczb i terminów. Pamiętajmy jednak, że celem jest lepsze zrozumienie własnego zdrowia. Jeśli wyniki naszych badań mieszczą się w normie, możemy spać spokojnie, choć wciąż warto prowadzić zdrowy tryb życia. Jeśli zaś otrzymamy wyniki wskazujące na stan przedcukrzycowy lub cukrzycę, nie wpadajmy w panikę - współczesna medycyna dysponuje skutecznymi metodami zapobiegania i leczenia tej choroby. Kluczowe jest, by nie ignorować nieprawidłowych wyników. Skonsultujmy się z lekarzem, który zleci dalsze kroki (dodatkowe badania, zmianę diety, ewentualnie leczenie farmakologiczne).

Na koniec warto podkreślić, że regularne badania profilaktyczne to nasz sprzymierzeniec. Cukrzyca typu 2 rozwija się często podstępnie, bezobjawowo - dlatego sprawdzenie glukozy we krwi raz na jakiś czas jest dobrym nawykiem, zwłaszcza po 40-50 roku życia. Wcześnie wykryte nieprawidłowości dają szansę na całkowite odwrócenie (w przypadku stanu przedcukrzycowego) lub skuteczne leczenie cukrzycy i uniknięcie powikłań. Normy glukozy we krwi są naszym punktem odniesienia - znając je, możemy świadomie dbać o utrzymanie "cukru" w zdrowych ryzach.