Normy insuliny we krwi - interpretacja wyników, badania i insulinooporność

Insulina jest hormonem wytwarzanym przez komórki β trzustki, który odgrywa kluczową rolę w regulacji poziomu glukozy we krwi. Po posiłku stężenie glukozy we krwi rośnie, co pobudza trzustkę do wydzielenia insuliny. Insulina umożliwia komórkom (np. mięśni, wątroby, tkanki tłuszczowej) wchłanianie glukozy z krwi i wykorzystanie jej jako źródła energii lub zmagazynowanie jej nadmiaru. Dzięki temu insulina obniża poziom cukru we krwi do prawidłowego zakresu i utrzymuje stan równowagi (homeostazy). Niedobór insuliny lub nieprawidłowa reakcja tkanek na ten hormon prowadzi do zaburzeń gospodarki cukrowej, takich jak cukrzyca czy insulinooporność.

Dlaczego bada się poziom insuliny?

Badanie poziomu insuliny we krwi wykonuje się zwykle w określonych sytuacjach klinicznych. Lekarz może zlecić oznaczenie insuliny, aby ocenić funkcjonowanie trzustki pacjenta oraz rozpoznać lub monitorować różne schorzenia metaboliczne. Przykładowe powody wykonania badania insuliny to:

• Diagnostyka insulinooporności i stanu przedcukrzycowego - U osób z nadwagą, zespołem metabolicznym, PCOS (zespołem policystycznych jajników) czy wywiadem rodzinnym cukrzycy, podwyższony poziom insuliny na czczo może wskazywać na insulinooporność (komórki słabiej reagują na insulinę, przez co trzustka produkuje jej więcej) ¹². Wczesne wykrycie hiperinsulinemii pozwala na interwencje (dieta, aktywność fizyczna) zanim rozwinie się cukrzyca typu 2.
• Ocena przyczyny hipoglikemii (niedocukrzenia) - U osób doświadczających na czczo nawracających objawów hipoglikemii (osłabienie, drżenie, poty, dezorientacja) oznaczenie insuliny jednocześnie z glukozą pomaga ustalić, czy przyczyną jest nadmiar insuliny. Hiperinsulinemiczna hipoglikemia może wystąpić np. w wyniku obecności insulinomy - guza trzustki wydzielającego insulinę ³. W takiej sytuacji stężenie insuliny pozostaje nieadekwatnie wysokie pomimo znacznie obniżonego poziomu glukozy.
• Monitorowanie leczenia cukrzycy typu 2 - U pacjentów z cukrzycą typu 2 oznaczenie insuliny (np. wraz z peptydem C) bywa pomocne w ocenie rezerw wydzielniczych trzustki. Jeśli własna produkcja insuliny jest bardzo niska, może zaistnieć potrzeba włączenia insuliny egzogennej do terapii.
• Ocena pooperacyjna lub po przeszczepie trzustki - Po zabiegach takich jak częściowa resekcja trzustki albo przeszczep wysp trzustkowych, pomiar insuliny pomaga śledzić, czy trzustka (lub przeszczepione komórki) podejmuje prawidłową funkcję hormonalną.

Prawidłowe stężenie insuliny we krwi

U zdrowej osoby stężenie insuliny na czczo jest stosunkowo niskie. Typowy prawidłowy poziom insuliny na czczo mieści się na ogół w granicach kilku do kilkunastu mikrojednostek na mililitr (μU/ml), co odpowiada około 2-13 μU/ml według niedawno proponowanych zakresów referencyjnych dla populacji dorosłych ⁴. Należy podkreślić, że zakres norm może nieznacznie różnić się w zależności od laboratorium i zastosowanej metody oznaczenia. Zwykle laboratoria podają własny zakres referencyjny na wyniku badania - na przykład często spotykane są normy rzędu ~2-25 mIU/L (milijednostek na litr), co odpowiada ww. wartościom w μU/ml.

W praktyce klinicznej przyjmuje się, że niższe wartości insuliny są korzystniejsze dla zdrowia metabolicznego. Wiele autorytetów uważa nawet, że optymalne stężenie insuliny na czczo powinno wynosić poniżej ~10 μU/ml. Z kolei wartości wyższe, choć mieszczące się jeszcze w tzw. "normie laboratoryjnej", mogą już świadczyć o pewnych nieprawidłowościach. Badania wskazują, że przekroczenie progu ok. 10-12 μU/ml na czczo często koreluje z występowaniem insulinooporności oraz zwiększonym ryzykiem rozwoju zespołu metabolicznego ¹. Innymi słowy, osoba z poziomem insuliny w górnej granicy normy (albo powyżej niej) prawdopodobnie ma mniej wrażliwe tkanki na działanie insuliny niż osoba z niskim stężeniem tego hormonu.

Warto dodać, że nie ma jednej, uniwersalnej "idealnej" wartości insuliny - optymalny poziom może zależeć od indywidualnych cech pacjenta (takich jak wiek, masa ciała, styl życia). Jednak utrzymywanie insuliny na względnie niskim, fizjologicznym poziomie jest korzystne. Przewlekle podwyższone stężenia insuliny (hiperinsulinemia) stanowią czynnik ryzyka szeregu schorzeń metabolicznych - m.in. sprzyjają rozwojowi cukrzycy typu 2, otyłości, zaburzeń lipidowych, przyspieszają procesy starzenia komórkowego, a także wiązane są z większym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych czy niektórych nowotworów ². Dlatego też zalecenia zdrowego stylu życia (dieta z ograniczeniem nadmiaru cukrów prostych, regularna aktywność fizyczna) mają na celu m.in. utrzymanie zarówno glukozy, jak i insuliny w korzystnym zakresie.

Nieprawidłowy poziom insuliny - co może oznaczać?

Interpretacja wyniku badania insuliny powinna zawsze uwzględniać jednoczesny poziom glukozy oraz kontekst kliniczny pacjenta (objawy, rozpoznane choroby itp.). Pojedynczy wynik insuliny nie daje pełnego obrazu bez informacji o glikemii. Ogólnie można wyróżnić kilka typowych sytuacji i ich możliwe znaczenie diagnostyczne:

• Podwyższone stężenie insuliny przy prawidłowej lub nieznacznie podwyższonej glikemii: Sugeruje to insulinooporność - organizm musi produkować więcej insuliny, aby utrzymać cukier we krwi w normie ¹. Taka sytuacja bywa obserwowana u osób z otyłością, zespołem metabolicznym lub w stanie przedcukrzycowym, nawet jeśli poziom glukozy na czczo pozostaje jeszcze w granicach normy.
• Podwyższone stężenie insuliny przy jednoczesnym obniżonym poziomie glukozy: Wskazuje to na hipoglikemię hiperinsulinemiczną, czyli nieadekwatny (zbyt wysoki) poziom insuliny mimo niskiego cukru. Może to oznaczać np. obecność insulinomy - guza trzustki wydzielającego insulinę ³. Taka diagnoza wymaga dalszych badań, ale już sam wynik (wysoka insulina + hipoglikemia) jest istotną wskazówką. Inną przyczyną bywa przedawkowanie insuliny egzogennej u chorego na cukrzycę (hipoglikemia polekowa) - wtedy również stwierdza się nadmiar insuliny we krwi w stosunku do glukozy.
• Obniżone stężenie insuliny przy podwyższonej glikemii: Sugeruje to niedobór wydzielania insuliny przez trzustkę. Taki stan występuje w cukrzycy typu 1 (wynikającej z autoimmunologicznego zniszczenia komórek beta) oraz w zaawansowanej cukrzycy typu 2, gdy trzustka jest już mocno niewydolna. U pacjentów z cukrzycą typu 1 praktycznie brak własnej insuliny - chorzy ci utracili ~90-100% komórek β produkujących ten hormon i od początku choroby wymagają leczenia insuliną z zewnątrz ⁵.

Należy pamiętać, że powyższe punkty to uproszczony schemat. Ostateczną interpretację zawsze przeprowadza lekarz, analizując cały profil pacjenta. W razie wątpliwości można zlecić dodatkowe testy, np. oznaczenie peptydu C (wskaźnik własnej produkcji insuliny przez organizm) - ma to znaczenie np. w różnicowaniu, czy hiperinsulinemia pochodzi z nadprodukcji trzustki, czy z zewnętrznie podawanej insuliny (w tym drugim przypadku peptyd C będzie niski, bo trzustka nie produkuje własnej insuliny).

Badanie poziomu insuliny - przygotowanie i przebieg

Badanie insuliny wykonywane jest z próbki krwi żylnej. Najczęściej oznacza się insulinę w surowicy na czczo, równocześnie z badaniem poziomu glukozy. Aby wynik był miarodajny, pacjent powinien się odpowiednio przygotować:

• Dieta i poszczenie: Pobranie krwi odbywa się rano, na czczo - zaleca się co najmniej 8-12 godzin bez jedzenia (można pić jedynie wodę). Wieczorem dnia poprzedzającego badanie warto zjeść lekkostrawną kolację i unikać bardzo słodkich czy tłustych potraw, aby nie obciążać nadmiernie metabolizmu.
• Leki i suplementy: Należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach. Niektóre z nich (np. doustne steroidy, leki diuretyczne tiazydowe) mogą wpływać na poziom glukozy i insuliny. Czasem lekarz może zalecić modyfikację dawek przed badaniem. Warto też zwrócić uwagę na suplementy - np. biotyna (witamina B7) przyjmowana w dużych dawkach może zakłócać niektóre laboratoryjne metody immunologiczne; zwykle zaleca się odstawić biotynę na 2-3 dni przed badaniem, jeśli to możliwe.
• Styl życia przed badaniem: W dniu poprzedzającym badanie dobrze jest unikać nadmiernego wysiłku fizycznego oraz spożycia alkoholu. Wysoka aktywność czy alkohol mogą przejściowo zmienić metabolizm glukozy i insuliny. Rano, tuż przed pobraniem krwi, należy także powstrzymać się od palenia papierosów.

Samo pobranie krwi na insulinę niczym się nie różni od standardowego badania krwi. Pielęgniarka lub technik pobiera krew z żyły (najczęściej w zgięciu łokciowym) do specjalnej probówki. Po odwirowaniu i oznaczeniu stężenia insuliny, wynik jest zwykle dostępny w ciągu 1-2 dni (w trybie ambulatoryjnym).

Ponieważ pojedynczy wynik insuliny na czczo daje ograniczone informacje, lekarz często zleca równoczesne oznaczenie glukozy i oblicza z nich tzw. wskaźnik HOMA-IR (Homeostatic Model Assessment of Insulin Resistance). HOMA-IR to wyliczona wartość służąca do ilościowej oceny insulinooporności - oblicza się ją na podstawie wzoru uwzględniającego stężenie glukozy na czczo (mg/dl) oraz insuliny na czczo (μU/ml). W uproszczeniu, im wyższy HOMA-IR, tym większa insulinooporność organizmu⁶. Przykładowo, HOMA-IR ≥2,5-3,0 uznaje się już za wskazujący na insulinooporność (dokładny próg może zależeć od populacji i laboratorium). Warto zaznaczyć, że HOMA-IR jest tylko wskaźnikiem pomocniczym - wynik należy interpretować w kontekście klinicznym pacjenta.

Dodatkowe testy oceniające gospodarkę insulinowo-glukozową

W diagnostyce zaburzeń metabolizmu glukozy i insuliny istnieją także inne badania, które mogą dać szerszy obraz sytuacji niż samo jednorazowe oznaczenie insuliny na czczo. W zależności od objawów i podejrzeń lekarza, pacjent może zostać skierowany na następujące testy:

• Doustny test tolerancji glukozy (OGTT) z oznaczeniem insuliny: Klasyczny test obciążenia glukozą polega na wypiciu 75 g glukozy i pomiarze glikemii po 2 godzinach (stosuje się go głównie w diagnostyce cukrzycy). Można go rozszerzyć o pomiary insuliny w kilku punktach czasowych - np. na czczo, po 1 godzinie i po 2 godzinach od wypicia glukozy. Taka "krzywa insulinowa" pozwala ocenić, jak trzustka reaguje na obciążenie cukrem. U zdrowej osoby poziom insuliny wzrośnie po posiłku (czy dawce glukozy) i następnie wróci do normy. U osób z insulinoopornością często obserwuje się nadmierny wyrzut insuliny (bardzo wysokie wartości po 1h) i utrzymujące się wysokie stężenia po 2 godzinach. Przykładowo, nieformalne kryteria sugerują, że insulina godzinę po obciążeniu glukozą nie powinna przekraczać ~50-60 μU/ml, a po 2 godzinach powinna spaść poniżej ~30 μU/ml - wyższe wartości mogą świadczyć o insulinooporności. Należy jednak podkreślić, że interpretacja testu OGTT z insuliną nie jest ustandaryzowana w oficjalnych wytycznych - ważniejszy diagnostycznie jest sam wynik glukozy, natomiast profile insulinowe są raczej pomocą w ocenie stopnia insulinooporności przez niektórych specjalistów. Mimo to, badanie to bywa przydatne np. u pacjentek z podejrzeniem insulinooporności w PCOS albo u osób z nawracającymi objawami hipoglikemii reaktywnej (spadku cukru kilka godzin po posiłku).
• Pomiar peptydu C: Peptyd C jest fragmentem proinsuliny wydzielanym w równych ilościach co insulina endogenna. Oznaczanie peptydu C bywa pomocne przy ocenie rezerwy wydzielniczej trzustki. Na przykład, u pacjenta z cukrzycą typu 2 wysoki poziom insuliny i wysoki peptyd C sugerują insulinooporność (trzustka jeszcze potrafi produkować dużo insuliny, ale organizm słabo na nią reaguje). Z kolei niski poziom insuliny i niski poziom peptydu C wskazują na upośledzoną produkcję insuliny (np. w cukrzycy typu 1 lub zaawansowanej typ 2). Pomiar peptydu C bywa także wykorzystywany do rozróżnienia, czy hiperinsulinemia jest endogenna czy egzogenna - u osoby potajemnie przyjmującej insulinę (np. w celach pozamedycznych) insulina będzie wysoka, ale peptyd C pozostanie niski (trzustka nie zwiększa własnej produkcji) ³. W diagnostyce insulinomy zwykle ocenia się jednocześnie glukozę, insulinę oraz peptyd C podczas próby głodowej - stwierdzenie wysokiej insuliny i peptydu C pomimo hipoglikemii potwierdza obecność endogennej hiperinsulinemii.
• Inne wskaźniki insulinooporności: Poza wspomnianym HOMA-IR istnieją też inne kalkulacje, np. QUICKI, Matsuda Index, wskaźnik insulino-wrażliwości z testu dożylnego itp. W praktyce klinicznej na co dzień stosuje się je rzadko - głównie w badaniach naukowych lub specjalistycznych ocenach. Dla większości pacjentów ocena opiera się na prostszych parametrach: profilu glukozy, poziomie insuliny na czczo, ewentualnie OGTT z insuliną i wskaźniku HOMA-IR.

Podsumowując: oznaczenie poziomu insuliny we krwi jest badaniem, które w połączeniu z innymi testami pozwala ocenić równowagę metaboliczną organizmu. Dla pacjenta ważne jest, by wynik mieścił się w prawidłowym, niskim zakresie - świadczy to o dobrej wrażliwości tkanek na insulinę i prawidłowej pracy trzustki. Wszelkie odchylenia (zbyt wysoka lub zbyt niska insulina) wymagają interpretacji przez lekarza, gdyż mogą wskazywać na rozwijające się zaburzenia (insulinooporność, cukrzycę, rzadziej guz hormonalny). Na szczęście poprzez zdrowy tryb życia często można wpływać na poprawę wskaźników metabolicznych - obniżenie poziomu insuliny (przy jednoczesnym utrzymaniu prawidłowej glukozy) jest zazwyczaj efektem poprawy wrażliwości insulinowej organizmu. Regularna aktywność fizyczna, zbilansowana dieta z ograniczeniem cukrów prostych oraz utrzymywanie prawidłowej masy ciała to najlepsze strategie, aby utrzymać zarówno cukier, jak i insulinę w normie i cieszyć się dobrą przemianą materii.