Miesiączka i cykl menstruacyjny: co jest normą, a co powinno niepokoić?

Okres, nazywany też miesiączką, to naturalne, cykliczne krwawienie z dróg rodnych kobiety. Pojawia się u dziewcząt po osiągnięciu dojrzałości płciowej (średnio w wieku około 12-13 lat)¹ i trwa do momentu menopauzy, która zwykle następuje około 50. roku życia¹. Miesiączka jest kluczową częścią cyklu miesiączkowego i odzwierciedla rytmiczne zmiany hormonalne przygotowujące organizm kobiety na ewentualną ciążę. Regularny cykl miesiączkowy jest często uważany za ważny wskaźnik zdrowia kobiety - jego prawidłowy przebieg świadczy o równowadze hormonalnej i prawidłowej pracy układu rozrodczego².

Cykl miesiączkowy i jego fazy

Cykl miesiączkowy to okres od pierwszego dnia jednej miesiączki do pierwszego dnia kolejnej. Przeciętny cykl trwa około 28 dni, jednak normy są szerokie - u zdrowych kobiet dorosłych może on wynosić od około 24 do 38 dni². Samo krwawienie miesięczne (okres) zwykle trwa od 3 do 7 dni (za normę uznaje się do maksymalnie 8 dni)²³. Cykl miesiączkowy dzieli się na kilka faz kontrolowanych przez zmiany hormonalne:

• Faza miesiączkowa (menstruacja) - to czas krwawienia. Dochodzi wówczas do złuszczenia błony śluzowej macicy (endometrium), która narosła w poprzednim cyklu. Spadek poziomu hormonów (głównie progesteronu) powoduje skurcze macicy i złuszczenie endometrium, co objawia się krwawieniem z dróg rodnych. Utrata krwi w trakcie jednej miesiączki wynosi przeciętnie około 30-50 ml. Krwawienie miesiączkowe rozpoczyna nowy cykl.
• Faza folikularna (faza przedowulacyjna) - zaczyna się wraz z pierwszym dniem miesiączki i trwa do owulacji. W tej fazie przysadka mózgowa uwalnia hormon folikulotropowy (FSH), który stymuluje jajniki do wzrostu pęcherzyków jajnikowych. Rosnący pęcherzyk produkuje estrogen (estradiol). Estrogen powoduje odbudowę i pogrubienie błony śluzowej macicy po zakończonej miesiączce, przygotowując ją na ewentualne przyjęcie zapłodnionego jajeczka. Wzrost poziomu estrogenów pod koniec fazy folikularnej doprowadza do wyrzutu kolejnego hormonu - luteinizującego.
• Owulacja (jajeczkowanie) - około połowy cyklu następuje owulacja, czyli uwolnienie dojrzałej komórki jajowej z jajnika. Bezpośrednią przyczyną owulacji jest gwałtowny wyrzut hormonu luteinizującego (LH) z przysadki pod wpływem wysokiego poziomu estrogenów. Uwolniona komórka jajowa przemieszcza się do jajowodu i przez ok. 24 godziny jest zdolna do zapłodnienia. Moment owulacji przypada na około 14 dni przed kolejną miesiączką (np. w 28-dniowym cyklu jest to około 14. dnia, w dłuższym cyklu - odpowiednio później). W tym czasie kobieta ma swoje dni płodne, czyli największą szansę na zajście w ciążę.
• Faza lutealna (faza poowulacyjna) - następuje po owulacji i trwa od uwolnienia jajeczka aż do kolejnej miesiączki. Pęknięty pęcherzyk jajnikowy przekształca się w tzw. ciałko żółte, które zaczyna produkować hormon progesteron. Progesteron przygotowuje organizm do ewentualnej ciąży: powoduje dalsze pogrubianie i ukrwienie błony śluzowej macicy, aby zarodek mógł się zagnieździć. Jeśli jednak nie dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte po ~12-14 dniach zanika, poziom progesteronu i estrogenów spada, co daje sygnał do rozpoczęcia miesiączki i cały cykl zaczyna się od nowa².

Podczas cyklu miesiączkowego wiele kobiet doświadcza objawów fizycznych i emocjonalnych związanych ze zmianami hormonalnymi. Przed miesiączką mogą wystąpić symptomy określane jako zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS), np. wrażliwość piersi, wzdęcia, bóle głowy, drażliwość czy obniżenie nastroju. Są one wynikiem wahań poziomu hormonów (progesteronu i estrogenów) w fazie lutealnej. Objawy PMS zazwyczaj ustępują wraz z pojawieniem się krwawienia. U większości kobiet mają one nasilenie łagodne lub umiarkowane. Bardzo nasilona forma tych dolegliwości (wyraźnie utrudniająca codzienne funkcjonowanie) nazywana jest przedmiesiączkowym zaburzeniem dysforycznym (PMDD) i dotyczy znacznie mniejszego odsetka kobiet.

Co jest prawidłowe, a co nie? - normy miesiączkowania

Cykl miesiączkowy może mieć różną długość u różnych kobiet, ale ważne jest, by dla danej kobiety był on w miarę regularny. Za regularne uznaje się cykle, które różnią się długością między sobą maksymalnie o kilka dni (około 2-7 dni różnicy między najkrótszym a najdłuższym cyklem), co oznacza, że miesiączki występują mniej więcej w stałych odstępach czasu². Niewielkie wahania są normalne i mogą wynikać np. ze stresu lub zmiany stylu życia. U nastolatek tuż po menarche (pierwszej miesiączce) oraz u kobiet zbliżających się do menopauzy większa nieregularność cykli również jest częsta i wynika z naturalnych zmian hormonalnych.

Prawidłowe miesiączkowanie spełnia następujące kryteria:

• Częstość: 24-38 dni między kolejnymi krwawieniami (większość kobiet mieści się w tym zakresie)². Cykle krótsze niż ok. 24 dni uważa się za zbyt częste, a dłuższe niż 38-40 dni za zbyt rzadkie.
• Czas trwania krwawienia: 2 do 7 dni (średnio około 4-5 dni)²³. Krwawienie trwające dłużej niż 8 dni uznaje się już za przedłużone i może wymagać konsultacji lekarskiej².
• Obfitość krwawienia: Ilość utraconej krwi bywa różna u różnych kobiet. Za prawidłowe uważa się krwawienie, które nie powoduje anemii i nie zmusza do nadmiernie częstej zmiany środków higienicznych. W badaniach przyjęto, że przeciętna utrata krwi w trakcie okresu wynosi około 30-50 ml, a utrata ponad 80 ml może świadczyć o obfitym krwawieniu³. Oczywiście w praktyce trudno mierzyć objętość krwi - sygnałami ciężkich, nadmiernych krwawień mogą być m.in. konieczność wymiany podpaski lub tamponu co godzinę lub obecność dużych skrzepów. Obfite miesiączki (nazywane też menorrhagią) są dość częstym problemem i mogą prowadzić do niedoboru żelaza oraz anemii⁴. Warto wtedy skonsultować się z lekarzem; dostępne są skuteczne metody leczenia zmniejszające krwawienie.
• Dolegliwości bólowe: Pewien stopień bólu menstruacyjnego jest normalny. Większość kobiet odczuwa łagodne lub umiarkowane skurcze w dole brzucha w pierwszych 1-2 dniach okresu. Pomagają na nie dostępne bez recepty leki przeciwbólowe (np. z grupy NLPZ) lub domowe sposoby (ciepły termofor, odpoczynek). Jednak bardzo silny ból podczas miesiączki, uniemożliwiający normalne funkcjonowanie, nie powinien być ignorowany. Taki stan nazywamy bolesnym miesiączkowaniem (dysmenorrhea). Pierwotne bolesne miesiączkowanie (niezwiązane z inną chorobą) występuje bardzo często - szacuje się, że różnego stopnia bóle miesiączkowe dotykają od około 45% do nawet 90% kobiet w wieku rozrodczym, przy czym u ok. 2-5% kobiet ból bywa na tyle silny, że prowadzi do absencji w pracy czy szkole⁵. Jeśli co miesiąc cierpisz z powodu bardzo nasilonych bólów mimo leczenia, warto udać się do lekarza. Przyczyną mogą być schorzenia wymagające leczenia (np. endometrioza lub adenomioza, czyli obecność tkanki endometrium poza macicą, co powoduje silne bóle). W przypadku wtórnego (nabytego) bolesnego miesiączkowania ważne jest zdiagnozowanie i leczenie choroby podstawowej.

Podsumowując, zdrowy przebieg cyklu charakteryzuje się umiarkowanym krwawieniem trwającym do tygodnia, pojawianiem się miesiączek w regularnych odstępach oraz dolegliwościami (takimi jak ból czy wahania nastroju) na poziomie pozwalającym na normalną aktywność. Jeśli miesiączki znacząco odbiegają od tych ram - są zbyt częste, za rzadkie, bardzo obfite, bardzo bolesne lub nie pojawiają się w ogóle - należy poszukać przyczyny.

Zaburzenia miesiączkowania - kiedy warto się niepokoić?

Zaburzenia miesiączkowania to wszelkie odstępstwa od normy omówionej wyżej. Do najczęstszych należą:

• Brak miesiączki (amenorrhea) - może być pierwotny (gdy nastolatka nie zaczęła miesiączkować do 15-16. roku życia) lub wtórny (gdy u kobiety, która wcześniej miała miesiączki, krwawienia zanikają na 3 miesiące lub dłużej). Ciąża jest najczęstszą przyczyną braku miesiączki i zawsze powinna zostać w pierwszej kolejności wykluczona. Poza ciążą brak okresu bywa spowodowany m.in. zaburzeniami hormonalnymi (np. zespół policystycznych jajników, podwyższona prolaktyna), skrajnym stresem, znaczną utratą masy ciała, intensywnym uprawianiem sportu, chorobami tarczycy czy przedwczesną menopauzą. Amenorrhei nie należy ignorować - wymaga konsultacji, aby ustalić przyczynę i wdrożyć odpowiednie leczenie.
• Nieregularne miesiączki - gdy odstępy między kolejnymi okresami są zmienne i trudno przewidzieć termin krwawienia. Pojęcie to obejmuje zarówno zbyt rzadkie cykle (oligomenorrhea), jak i zbyt częste krwawienia (polymenorrhea), a także cykle o bardzo zmiennej długości. Nieregularność jest fizjologiczna w pierwszych latach po rozpoczęciu miesiączkowania oraz w okresie premenopauzalnym, ale u dojrzałych kobiet w wieku rozrodczym powinna skłonić do diagnostyki. Przyczyn mogą być dziesiątki - od stresu i zmian masy ciała, poprzez zaburzenia hormonalne (np. PCOS - zespół policystycznych jajników jest jedną z najczęstszych przyczyn nieregularnych, wydłużonych cykli), choroby tarczycy, hiperprolaktynemię, aż po schorzenia organiczne (np. mięśniaki macicy) czy uboczne działania leków. Choroby tarczycy (zarówno niedoczynność, jak i nadczynność) często powodują zaburzenia miesiączkowania⁶. Nieregularny okres może też wystąpić przy wahaniach hormonów związanych z np. zmianą metody antykoncepcji lub po odstawieniu pigułek antykoncepcyjnych (czasem potrzeba kilku miesięcy, by cykl się unormował).
• Zbyt obfite lub przedłużone krwawienia - jeśli miesiączki trwają długo (ponad 7-8 dni) lub są bardzo intensywne (objawy anemii, krwotoki wymagające częstej wymiany podpasek/tamponów, duże skrzepy), mówimy o obfitych miesiączkach. Jak wspomniano, utrata >80 ml krwi na cykl uznawana jest za nieprawidłową³. Takie krwawienia nie tylko pogarszają komfort życia, ale mogą prowadzić do niedoboru żelaza i anemii z niedoboru żelaza⁴. Przyczyną bywa m.in. obecność mięśniaków lub polipów macicy, zaburzenia krzepnięcia krwi, zaburzenia hormonalne (np. brak owulacji może skutkować nadmiernym rozrostem endometrium i większym krwawieniem), a także wspomniana niedoczynność tarczycy. W przypadku bardzo obfitych miesiączek wskazana jest konsultacja lekarska - lekarz może zalecić badania (np. morfologię krwi, poziom żelaza) i zaproponować leczenie zmniejszające krwawienie.
• Plamienia i krwawienia między miesiączkami - pojedyncze niewielkie plamienie okołoowulacyjne (w środku cyklu) może zdarzyć się i nie musi oznaczać choroby. Natomiast częste, niepokojące krwawienia między miesiączkami wymagają diagnostyki. Mogą wskazywać na infekcje lub polipy szyjki macicy, mięśniaki, zaburzenia hormonalne (np. niestabilna błona śluzowa macicy przy cyklach bezowulacyjnych), a czasem na poważniejsze problemy (nadżerki, a nawet zmiany nowotworowe - zwłaszcza u kobiet po 40 r.ż.). Nie należy tego objawu lekceważyć.

Podsumowując, należy skonsultować się z lekarzem ginekologiem, jeśli: menstruacje ustają (a nie jest to ciąża ani menopauza), stają się bardzo nieregularne, krwawienia są wyjątkowo obfite lub przedłużające się, pojawiają się niecodzienne krwawienia między miesiączkami albo jeśli bóle związane z okresem są skrajnie silne. Wczesna diagnoza pozwoli wykryć ewentualne schorzenia i rozpocząć leczenie, a tym samym poprawić komfort i stan zdrowia pacjentki.

Badania diagnostyczne - co można zbadać przy problemach z miesiączką?

W przypadku zaburzeń miesiączkowania lekarz zleca zazwyczaj odpowiednie badania diagnostyczne, aby ustalić przyczynę problemów. Warto wiedzieć, jakie badania mogą być wykonane w laboratorium, ponieważ cykl miesiączkowy jest w dużej mierze regulowany hormonalnie. Oto najważniejsze z nich:

• Test ciążowy (beta-hCG): To podstawowe badanie przy braku okresu lub nagłym opóźnieniu miesiączki. Nawet jeśli pacjentka przypuszcza, że nie jest w ciąży, lekarze rutynowo wykluczają ciążę jako pierwszą przyczynę zatrzymania miesiączki. Badanie polega na oznaczeniu we krwi stężenia hormonu ciążowego (hCG) - pozytywny wynik potwierdza ciążę.
• Badania hormonalne z krwi: Pozwalają ocenić funkcjonowanie osi podwzgórze-przysadka-jajniki oraz innych gruczołów wpływających na cykl. Do typowo zlecanych należą:
• FSH i LH - hormon folikulotropowy i luteinizujący produkowane przez przysadkę mózgową. Zaburzenia poziomów FSH/LH mogą sugerować problemy z owulacją. Np. bardzo wysokie FSH przy braku miesiączki może wskazywać na przedwczesne wygaśnięcie funkcji jajników (menopauza przed 40 r.ż.), a zbyt wysoki stosunek LH do FSH bywa obserwowany w zespole policystycznych jajników.
• Estradiol (estrogen) - główny hormon żeński produkowany przez dojrzewające pęcherzyki w jajnikach. Jego poziom świadczy o aktywności jajników i fazie cyklu. Niski poziom estrogenów może występować m.in. przy zaburzeniach odżywienia, przedwczesnej menopauzie lub przy intensywnym wysiłku fizycznym (co bywa przyczyną zaniku miesiączki).
• Progesteron - hormon wytwarzany przez ciałko żółte w drugiej połowie cyklu (po owulacji). Pomiar poziomu progesteronu pod koniec fazy lutealnej (około 21. dnia 28-dniowego cyklu) pomaga ocenić, czy doszło do owulacji - niski progesteron sugeruje cykl bezowulacyjny. Niedobór progesteronu bywa też wiązany z niektórymi postaciami zaburzeń, np. z zespołem napięcia przedmiesiączkowego.
• Prolaktyna (PRL) - hormon przysadki mózgowej, który stymuluje laktację (produkcję mleka) u kobiet po porodzie. U kobiet niebędących w ciąży podwyższona prolaktyna jest częstą przyczyną zaburzeń miesiączkowania: może powodować brak owulacji, nieregularne lub zanikające miesiączki⁶. Hiperprolaktynemia (nadmiar prolaktyny) może wynikać ze stresu, niektórych leków (np. na depresję), a czasem z drobnego gruczolaka przysadki mózgowej. Zbadanie poziomu prolaktyny pomaga wykryć ten problem - po jego opanowaniu cykle zwykle wracają do normy.
• Hormony tarczycy (TSH, FT4): Ze względu na silny związek między funkcją tarczycy a płodnością i miesiączką, często ocenia się również TSH - hormon tyreotropowy przysadki (regulator pracy tarczycy). Zarówno niedoczynność tarczycy (zwykle wysokie TSH, niskie hormony tarczycy), jak i nadczynność tarczycy (niskie TSH, wysokie poziomy hormonów) mogą zaburzać cykl miesięczny⁶. Np. kobiety z niedoczynnością często mają zbyt obfite, przedłużające się miesiączki, a z nadczynnością - bardzo skąpe lub rzadsze miesiączki. Normalizacja funkcji tarczycy zazwyczaj prowadzi do unormowania cykli.
• Inne hormony w zależności od objawów: W razie potrzeby lekarz może zlecić także pomiar androgenów (męskich hormonów, takich jak testosteron, DHEA-S) - robi się to np. przy podejrzeniu PCOS lub gdy występują objawy hiperandrogenizmu (trądzik, nadmierne owłosienie). Podwyższone androgeny potwierdzają zaburzenia hormonalne typowe dla PCOS. Czasem ocenia się też stężenia hormonów nadnerczy (jak kortyzol, 17-OH progesteron) - jeśli są ku temu wskazania kliniczne. W diagnostyce przyczyn niepłodności lub zaburzeń owulacji bywa oznaczany AMH (hormon antymüllerowski), który odzwierciedla rezerwę jajnikową (liczbę pęcherzyków w jajnikach).
• Badania podstawowe krwi: Morfologia krwi jest przydatna, zwłaszcza u kobiet zgłaszających obfite krwawienia. Pozwala wykryć anemię (niedokrwistość), która może być następstwem przewlekłej utraty krwi z obfitymi miesiączkami⁴. Wraz z morfologią często oznacza się poziom ferrytyny (białka magazynującego żelazo) lub żelaza, aby ocenić zapasy żelaza w organizmie - u kobiet z bardzo obfitymi miesiączkami często stwierdza się ich niedobór. Uzupełnienie żelaza i leczenie zmniejszające krwawienie poprawia wtedy samopoczucie i stan zdrowia pacjentki.
• Inne badania laboratoryjne: W zależności od sytuacji lekarz może zlecić również inne testy. Przykładowo, przy podejrzeniu zaburzeń krzepnięcia (np. u młodej dziewczyny z zawsze bardzo obfitymi miesiączkami od menarche) warto zbadać parametry krzepnięcia krwi, ponieważ niekiedy pierwszym objawem łagodnych wrodzonych skaz krwotocznych (jak choroba von Willebranda) są właśnie intensywne miesiączki. Z kolei przy objawach wskazujących na możliwość infekcji (np. nieprawidłowe upławy, bóle w miednicy między miesiączkami) wykonuje się badania mikrobiologiczne (posiewy, testy na obecność zakażeń przenoszonych drogą płciową). Cytologia (badanie przesiewowe w kierunku raka szyjki macicy) również bywa elementem diagnostyki, zwłaszcza gdy występują krwawienia kontaktowe (np. po stosunku) lub międzymiesiączkowe u dorosłych kobiet.
• Badania obrazowe: Choć nie są to badania laboratoryjne, warto wspomnieć, że w diagnostyce zaburzeń miesiączkowania niemal standardem jest USG ginekologiczne. Ultrasonografia przezpochwowa pozwala ocenić anatomię narządu rodnego - wykryć mięśniaki macicy, torbiele jajników, cechy policystycznych jajników czy pogrubione endometrium. Czasem potrzebne są też inne badania obrazowe lub zabiegowe (np. histeroskopia, rezonans) - zależnie od podejrzewanej przyczyny problemów. Jednak to już lekarz decyduje o zakresie diagnostyki.

Podsumowanie: Miesiączka jest naturalną częścią życia kobiety i zwykle przebiega bez większych problemów. Warto jednak znać objawy, które wykraczają poza normę - takie jak znaczna nieregularność, bardzo obfite lub bolesne miesiączki czy nagły zanik okresu - ponieważ mogą one wskazywać na problemy zdrowotne wymagające uwagi. Dzięki nowoczesnym metodom diagnostycznym, w tym badaniom laboratoryjnym, można wykryć przyczyny zaburzeń miesiączkowania. Badania hormonalne z krwi potrafią ujawnić np. zaburzenia tarczycy⁶, podwyższoną prolaktynę lub cechy PCOS, a badania obrazowe pomagają zdiagnozować zmiany anatomiczne. Jeśli masz wątpliwości co do prawidłowości swoich cykli lub dokuczają Ci objawy związane z miesiączką, nie krępuj się skonsultować z lekarzem. Specjalista zleci odpowiednie badania, a następnie - w razie potrzeby - zaproponuje leczenie, które poprawi komfort życia i zadba o Twoje zdrowie. Pamiętaj, że cykl menstruacyjny jest ważnym wskaźnikiem ogólnego stanu zdrowia kobiety², dlatego warto obserwować swój organizm i reagować na sygnały, które nam wysyła.