Otyłość i zespół metaboliczny - przyczyny, diagnostyka i skuteczne leczenie

Krystyna Ciborska

specjalista diagnostyki laboratoryjnej / Kierownik Laboratorium

Współczesny styl życia - bogaty w wysoko przetworzone jedzenie, siedzący tryb życia i stres - sprzyja rozwojowi otyłości oraz tak zwanego zespołu metabolicznego. Są to jedne z najpoważniejszych wyzwań zdrowotnych XXI wieku. Szacuje się, że około 20-25% dorosłej populacji świata spełnia kryteria zespołu metabolicznego1. Zespół ten znacząco zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych (np. zawału serca, udaru) - około dwukrotnie - oraz nawet pięciokrotnie ryzyko rozwoju cukrzycy typu 22. Dlatego warto wiedzieć, na czym on polega, jak można go zdiagnozować oraz co robić, aby mu zapobiegać lub go leczyć.

Czym jest otyłość?

O otyłości mówimy wtedy, gdy w organizmie nagromadzi się nadmierna ilość tkanki tłuszczowej, prowadząc do niekorzystnych skutków zdrowotnych. Najczęściej stopień otyłości ocenia się za pomocą wskaźnika masy ciała (BMI, ang. body mass index), który oblicza się dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez wzrost (w metrach) podniesiony do kwadratu. BMI wynoszące 30 lub więcej oznacza otyłość, a wartości 25-29,9 - nadwagę. Choć BMI przydaje się do ogólnej oceny, ważne jest również rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w ciele. Szczególnie niebezpieczna jest otyłość brzuszna (wisceralna), czyli nadmiar tłuszczu zgromadzonego w okolicy talii. To właśnie otyłość brzuszna ma największy związek ze zmianami metabolicznymi - tkanka tłuszczowa trzewna jest hormonem aktywna i wydziela substancje wpływające na metabolizm. U osób otyłych spada np. poziom adiponektyny - hormonu o działaniu ochronnym na naczynia krwionośne i regulującym metabolizm cukrów oraz tłuszczów3. Jednocześnie duża ilość tłuszczu sprzyja przewlekłemu, subtelnemu stanowi zapalnemu w organizmie (poprzez uwalnianie tzw. cytokin prozapalnych), co prowadzi do rozwoju insulinooporności i innych zaburzeń4. W efekcie otyłość - zwłaszcza brzuszna - stanowi główną przyczynę rozwoju zespołu metabolicznego. Należy pamiętać, że otyłość nie wynika jedynie z przejadania się, ale jest zaburzeniem o złożonej etiologii. Poza nadmiarem kalorii i brakiem ruchu, rolę odgrywają predyspozycje genetyczne, hormony (np. u kobiet zespół metaboliczny częściej pojawia się po menopauzie) oraz czynniki środowiskowe.

Czym jest zespół metaboliczny?

Zespół metaboliczny (zwany też syndromem X lub zespołem polimetabolicznym) to współwystępowanie grupy zaburzeń metabolicznych, które łącznie zwiększają ryzyko rozwoju miażdżycy, chorób serca oraz cukrzycy typu 2. Do tej grupy zalicza się przede wszystkim: otyłość brzuszną, nadciśnienie tętnicze, podwyższone stężenie glukozy we krwi, nieprawidłowy profil lipidowy (podwyższone trójglicerydy i obniżony "dobry" cholesterol HDL) oraz zaburzenia gospodarki węglowodanowej (stan przedcukrzycowy lub cukrzyca). Zespół metaboliczny nie jest pojedynczą chorobą o konkretnym przebiegu - raczej pewną konstelacją czynników ryzyka. Mimo to, ma on ogromne znaczenie kliniczne ze względu na konsekwencje zdrowotne. W praktyce, lekarz rozpoznaje zespół metaboliczny, jeżeli u pacjenta stwierdza się co najmniej trzy z następujących pięciu kryteriów5:

  • Obwód talii (otyłość brzuszna): ≥ 80 cm u kobiet lub ≥ 94 cm u mężczyzn (wartości dla populacji europejskiej).
  • Podwyższone ciśnienie tętnicze: ciśnienie skurczowe ≥ 130 mm Hg lub rozkurczowe ≥ 85 mm Hg, lub wcześniej rozpoznane i leczone nadciśnienie.
  • Obniżony poziom cholesterolu HDL: < 50 mg/dl u kobiet lub < 40 mg/dl u mężczyzn, lub leczenie z powodu zbyt niskiego HDL.
  • Podwyższone trójglicerydy (TG): ≥ 150 mg/dl, lub leczenie hipertriglicerydemii.
  • Podwyższone stężenie glukozy na czczo: ≥ 100 mg/dl (6,1 mmol/l), lub leczenie cukrzycy typu 2.

Spełnienie co najmniej trzech z powyższych kryteriów oznacza, że występuje zespół metaboliczny5. Warto podkreślić, że kryteria te zostały ujednolicone w 2009 roku - wcześniej różne organizacje medyczne podawały nieco odmienne definicje. Obecnie jednak panuje zgoda co do powyższych wartości progowych. Zespół metaboliczny nie zawsze daje wyraźne objawy, zwłaszcza początkowo. Często pierwszym sygnałem jest stopniowe przybieranie na wadze oraz trudności z utratą masy ciała. Nierzadko pacjenci odczuwają wzmożoną senność po posiłkach, spadki energii i drżenie rąk przy dłuższych przerwach między posiłkami (to objawy wahań poziomu cukru). Nadciśnienie tętnicze może długo nie powodować odczuwalnych dolegliwości, dlatego tak ważne są regularne pomiary ciśnienia - nawet gdy czujemy się dobrze.

Konsekwencje zdrowotne

Zespół metaboliczny znacząco zwiększa ryzyko rozwoju poważnych chorób przewlekłych. Jak wspomniano, konsekwencją jest przede wszystkim przyspieszony rozwój miażdżycy i chorób układu krążenia: pacjenci z zespołem metabolicznym są około dwa razy bardziej narażeni na zawał serca, udar mózgu czy inne incydenty sercowo-naczyniowe niż osoby bez tego zespołu2. Wynika to z połączenia wielu czynników - nadciśnienia, dyslipidemii i stanu prozapalnego - które razem uszkadzają naczynia krwionośne i prowadzą do tworzenia blaszek miażdżycowych. Drugim kluczowym zagrożeniem jest cukrzyca typu 2. Insulinooporność leżąca u podłoża zespołu metabolicznego powoduje, że trzustka musi produkować coraz więcej insuliny, co z czasem prowadzi do jej wyczerpania i rozwoju cukrzycy. U osób z zespołem metabolicznym ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 jest szacowane na pięciokrotnie wyższe2.

To jednak nie wszystko - zespół metaboliczny często współistnieje z innymi problemami zdrowotnymi. Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (NAFLD) jest bardzo częsta u osób otyłych i z zaburzeniami metabolicznymi - odkładanie tłuszczu w wątrobie może prowadzić do jej przewlekłego zapalenia i uszkodzenia. Kolejnym elementem bywa dna moczanowa (podagra) - wysoki poziom kwasu moczowego we krwi, często stwierdzany u pacjentów z zespołem metabolicznym, sprzyja odkładaniu kryształów moczanu sodu w stawach i wywoływaniu bolesnych zapaleń6. U kobiet zespół metaboliczny wiąże się niekiedy z zespołem policystycznych jajników (PCOS), a u mężczyzn może przyczyniać się do obniżenia poziomu testosteronu. Otyłość brzuszna i bezdech senny często idą w parze - bezdech nocny dodatkowo nasila nadciśnienie i problemy sercowe. Co istotne, występowanie zespołu metabolicznego zwiększa ogólną śmiertelność - osoby z tym zespołem mają wyższe ryzyko przedwczesnego zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych niż osoby bez niego[^1^]2. Wszystko to sprawia, że wczesne wykrycie i leczenie zespołu metabolicznego jest kluczowe dla zapobiegania jego groźnym następstwom.

Diagnostyka i badania

Rozpoznanie zespołu metabolicznego opiera się na stwierdzeniu wymienionych wyżej kryteriów. Ponieważ część z nich dotyczy wyników badań laboratoryjnych, bardzo ważna jest odpowiednia diagnostyka. Podstawowe badania laboratoryjne, jakie powinien wykonać pacjent w celu oceny ryzyka metabolicznego, to:

  • Glukoza na czczo we krwi - służy do wykrycia podwyższonego poziomu cukru. Nieprawidłowy wynik (≥100 mg/dl) wskazuje na stan przedcukrzycowy, a wyższe wartości mogą oznaczać cukrzycę. Lekarz może również zalecić doustny test tolerancji glukozy (tzw. "krzywą cukrową") lub oznaczenie hemoglobiny glikowanej (HbA1c), aby dokładniej ocenić gospodarkę węglowodanową6.
  • Lipidogram (profil lipidowy) - badanie poziomu cholesterolu całkowitego oraz jego frakcji (LDL i HDL) oraz trójglicerydów. Pozwala wykryć dyslipidemię, czyli nieprawidłowe proporcje tłuszczów we krwi (np. wysoki LDL, niski HDL, wysokie TG), które są składową zespołu metabolicznego. Typowe dla tego zespołu jest obniżenie "dobrego" cholesterolu HDL oraz podwyższenie trójglicerydów. Lipidogram wykonuje się z krwi na czczo6.
  • Pomiar ciśnienia tętniczego krwi - najlepiej wykonywany regularnie w domu lub w gabinecie lekarskim. Wysokie wartości (≥130/85 mm Hg) w powtarzanych pomiarach sugerują nadciśnienie tętnicze, które jest jednym z kryteriów zespołu metabolicznego. Jeśli stwierdzasz u siebie wysokie ciśnienia, warto skonsultować się z lekarzem rodzinnym.
  • Ocena otyłości brzusznej: pomiar obwodu talii (np. za pomocą centymetra krawieckiego na wysokości pępka) pozwala stwierdzić, czy występuje otyłość brzuszna. Dla osób pochodzenia europejskiego przekroczenie obwodu 80 cm u kobiety lub 94 cm u mężczyzny oznacza niebezpieczną akumulację tłuszczu trzewnego. Dodatkowo lekarz może obliczyć Twój BMI, aby ocenić ogólny stopień nadwagi/otyłości.

Poza powyższymi podstawowymi badaniami, często wykonuje się także inne testy diagnostyczne w celu oceny powikłań i przyczyn towarzyszących6. Należą do nich m.in.: badanie kreatyniny we krwi (ocena funkcji nerek) - nieleczone nadciśnienie lub cukrzyca mogą prowadzić do uszkodzenia nerek, dlatego warto sprawdzić ich wydolność; próby wątrobowe (ALT, AST) - aby wykryć stłuszczenie lub zapalenie wątroby spowodowane odkładaniem tłuszczu; badanie stężenia kwasu moczowego - jego podwyższenie często współistnieje z zespołem metabolicznym i świadczy o skłonności do dny moczanowej6; badanie hormonów tarczycy (TSH) - niedoczynność tarczycy może powodować przyrost masy ciała, zaburzenia lipidowe i nasilać zespół metaboliczny, więc warto ją wykluczyć6. Lekarz może zlecić również badanie ogólne moczu, które pomaga wykryć np. obecność glukozy w moczu (przy wysokim poziomie cukru we krwi) lub albuminy (mikroalbuminuria może świadczyć o uszkodzeniu nerek na tle cukrzycy lub nadciśnienia).

Warto podkreślić, że pełna diagnostyka zespołu metabolicznego obejmuje nie tylko badania laboratoryjne, ale też dokładny wywiad i badanie fizykalne. Lekarz zapyta o styl życia, dietę, aktywność fizyczną, palenie tytoniu, historię rodzinnych chorób (np. cukrzycy, chorób serca) - wszystkie te czynniki pomagają ocenić ryzyko. Czasem, jeśli pacjent ma liczne czynniki ryzyka, zaleca się oszacowanie tzw. ryzyka 10-letniego wystąpienia zawału czy udaru (np. za pomocą kalkulatorów SCORE lub ASCVD). U osób z bardzo wysokim ryzykiem kardiologicznym lekarz może rozważyć dalsze badania, jak np. oznaczenie białka C-reaktywnego (hs-CRP) jako wskaźnika stanu zapalnego lub wykonanie specjalistycznych badań obrazowych (USG wątroby - w kierunku stłuszczenia, badanie dopplerowskie naczyń, koronografia lub tomografia naczyń wieńcowych u niektórych pacjentów). Najważniejsze jest jednak to, by każdy, kto ma nadwagę lub otyłość, nadciśnienie, wysoki cholesterol lub w rodzinie przypadki cukrzycy czy zawałów, zgłosił się do lekarza na profilaktyczne badania. Wczesne wykrycie nieprawidłowości stwarza szansę na skuteczne zapobieganie powikłaniom zespołu metabolicznego.

Leczenie i zapobieganie

Styl życia jest kluczem zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu zespołu metabolicznego. Podstawową strategią jest redukcja masy ciała poprzez zmianę nawyków żywieniowych i zwiększenie aktywności fizycznej. Badania pokazują, że już umiarkowana utrata wagi - około 5-10% wyjściowej masy ciała - przekłada się na istotną poprawę parametrów metabolicznych (obniżenie ciśnienia, poprawę poziomu cukru i cholesterolu)7. Aktualne wytyczne kardiologiczne zalecają dążenie do redukcji masy ciała o około 7-10% w ciągu 6-12 miesięcy u osób z nadwagą/otyłością, co często pozwala cofnąć zespół metaboliczny7. Najskuteczniejsza jest trwała zmiana stylu życia, obejmująca kilka elementów:

  • Zdrowa dieta: Rekomenduje się dietę bogatą w warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, chude białka (np. ryby, drób, rośliny strączkowe) i zdrowe tłuszcze roślinne. Należy ograniczyć cukry proste (słodycze, słodzone napoje) oraz tłuszcze nasycone i trans (fast foody, tłuste mięsa, wyroby cukiernicze). Ważne jest też zmniejszenie nadmiernej kaloryczności posiłków - pomocne może być konsultacja z dietetykiem, który ułoży zbilansowany jadłospis dostosowany do potrzeb energetycznych pacjenta.
  • Regularna aktywność fizyczna: Wprowadzenie ruchu ma ogromne znaczenie dla poprawy wrażliwości na insulinę i redukcji czynników ryzyka. Zaleca się minimum 150 minut umiarkowanej aktywności tygodniowo (np. szybkie spacery 5 razy w tygodniu po 30 min) lub 75 minut intensywniejszego wysiłku. Dobrym wyborem jest także trening siłowy 2-3 razy w tygodniu, który pomaga zwiększyć masę mięśniową i przyspieszyć metabolizm. Początkującym zaleca się zaczynać od lekkich form ruchu (spacer, pływanie, jazda na rowerze) i stopniowo zwiększać intensywność. Najważniejsza jest regularność - lepiej ćwiczyć mniej, ale systematycznie.
  • Zaprzestanie palenia papierosów: Nikotyna i toksyny z dymu tytoniowego nasilają insulinooporność, uszkadzają naczynia krwionośne i podnoszą ryzyko chorób serca. Rzucenie palenia jest zatem istotnym krokiem w redukcji ryzyka zawału i udaru, zwłaszcza u osób z zespołem metabolicznym.
  • Ograniczenie alkoholu: Nadmierne spożycie alkoholu sprzyja nadciśnieniu, uszkadza wątrobę i dostarcza pustych kalorii. Osobom z zaburzeniami metabolicznymi zaleca się ograniczenie alkoholu do maksymalnie 1 drinka dziennie dla kobiet i 2 dla mężczyzn (a najlepiej unikanie częstego picia).
  • Higiena snu i redukcja stresu: Przewlekły stres i brak odpowiedniej ilości snu mogą zaburzać gospodarkę hormonalną (np. zwiększać poziom kortyzolu), co utrudnia kontrolę masy ciała i ciśnienia. Warto dbać o 7-8 godzin snu na dobę i w miarę możliwości stosować techniki relaksacyjne (spacery, medytacja, hobby) dla obniżenia napięcia nerwowego.

Wprowadzenie powyższych zmian bywa trudne, ale przynosi wymierne korzyści zdrowotne. Często już po kilku miesiącach zdrowego stylu życia obserwuje się spadek ciśnienia, poprawę profilu lipidowego i poziomu cukru we krwi. Leczenie farmakologiczne stanowi uzupełnienie zmian stylu życia, gdy same nie dają wystarczających efektów lub gdy poszczególne czynniki ryzyka są na bardzo wysokim poziomie. Lekarz może zatem włączyć leki obniżające ciśnienie tętnicze, statyny obniżające cholesterol LDL czy metforminę poprawiającą wrażliwość na insulinę (szczególnie u osób z stanem przedcukrzycowym lub cukrzycą). Dobór leków jest indywidualny - celem jest skuteczne opanowanie każdego składnika zespołu metabolicznego. W ostatnich latach pojawiły się także nowoczesne leki wspomagające odchudzanie (np. niektóre leki stosowane w cukrzycy typu 2, które sprzyjają utracie wagi). U pacjentów z chorobliwą otyłością (BMI > 40 lub >35 z powikłaniami), u których inne metody zawiodły, rozważa się leczenie bariatryczne, czyli operacje zmniejszające żołądek. Zabiegi te często prowadzą do znacznej utraty masy ciała i mogą praktycznie cofnąć objawy zespołu metabolicznego - wymagają jednak motywacji pacjenta i zmiany nawyków na stałe.

Podsumowując: otyłość i zespół metaboliczny są ze sobą ściśle powiązane i stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia, ale można im przeciwdziałać. Kluczem jest zdrowy tryb życia - właściwa dieta, regularny ruch, unikanie używek - oraz okresowe badania kontrolne. Jeśli zidentyfikujesz u siebie czynniki ryzyka zespołu metabolicznego, warto skonsultować się z lekarzem i wykonać odpowiednie badania diagnostyczne. Wczesne wykrycie daje szansę na odwrócenie niekorzystnych zmian poprzez zmianę stylu życia i ewentualne leczenie. Pamiętaj, że nawet niewielkie kroki, takie jak stopniowa utrata wagi czy spacery kilka razy w tygodniu, mogą znacząco poprawić Twoje zdrowie i uchronić Cię przed powikłaniami zespołu metabolicznego.

Footnotes

  1. Alberti, K. G. M. M., Zimmet, P., & Shaw, J. (2006). Metabolic syndrome - a new worldwide definition. Diabetic Medicine, 23(5), 469-480. https://doi.org/10.1111/j.1464-5491.2006.01858.x ↩
  2. Samson, S. L., & Garber, A. J. (2014). Metabolic syndrome. Endocrinology and Metabolism Clinics of North America, 43(1), 1-23. https://doi.org/10.1016/j.ecl.2013.09.009 ↩ ↩2 ↩3 ↩4
  3. Matsuzawa, Y., Funahashi, T., & Nakamura, T. (2011). The concept of metabolic syndrome: contribution of visceral fat accumulation and its molecular mechanism. Journal of Atherosclerosis and Thrombosis, 18(8), 629-639. https://doi.org/10.5551/jat.7922 ↩
  4. Saltiel, A. R., & Olefsky, J. M. (2017). Inflammatory mechanisms linking obesity and metabolic disease. Journal of Clinical Investigation, 127(1), 1-4. https://doi.org/10.1172/JCI92035 ↩
  5. Alberti, K. G. M. M., Eckel, R. H., Grundy, S. M., Zimmet, P. Z., Cleeman, J. I., Donato, K. A., et al. (2009). Harmonizing the metabolic syndrome: a joint interim statement of the International Diabetes Federation Task Force, National Heart, Lung, and Blood Institute, American Heart Association, World Heart Federation, International Atherosclerosis Society, and International Association for the Study of Obesity. Circulation, 120(16), 1640-1645. https://doi.org/10.1161/CIRCULATIONAHA.109.192644 ↩ ↩2
  6. Khatiwada, S., Sah, S. K., Kc, R., Baral, N., & Lamsal, M. (2016). Thyroid dysfunction in metabolic syndrome patients and its relationship with components of metabolic syndrome. Clinical Diabetes and Endocrinology, 2(1), 3. https://doi.org/10.1186/s40842-016-0021-0; Puig, J. G., & Martínez, M. A. (2008). Hyperuricemia, gout and the metabolic syndrome. Current Opinion in Rheumatology, 20(2), 187-191. https://doi.org/10.1097/BOR.0b013e3282f4b1ed ↩ ↩2 ↩3 ↩4 ↩5 ↩6
  7. Eckel, R. H., Jakicic, J. M., Ard, J. D., Miller, N. H., Hubbard, V. S., & Lichtenstein, A. H. et al. (2014). 2013 AHA/ACC guideline on lifestyle management to reduce cardiovascular risk: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines. Journal of the American College of Cardiology, 63(25 Pt B), 2960-2984. https://doi.org/10.1016/j.jacc.2013.11.003 ↩ ↩2

Najczęściej zadawane pytania

Co to jest zespół metaboliczny?
To zespół zaburzeń metabolicznych - otyłości brzusznej, nadciśnienia, wysokiego cukru i nieprawidłowego cholesterolu - które razem zwiększają ryzyko chorób serca i cukrzycy.
Jakie badania wykonać przy podejrzeniu zespołu metabolicznego?
Najważniejsze to: glukoza na czczo, lipidogram, pomiar ciśnienia i obwodu talii. Dodatkowo warto zbadać TSH, próby wątrobowe i kwas moczowy.
Jakie są objawy zespołu metabolicznego?
Często brak wyraźnych objawów. Typowe to przyrost masy ciała, senność po posiłkach, skoki cukru, wysokie ciśnienie i zmęczenie.
Czy otyłość zawsze prowadzi do zespołu metabolicznego?
Nie zawsze, ale otyłość brzuszna znacznie zwiększa ryzyko. Kluczowe znaczenie ma styl życia i poziom aktywności fizycznej.
Czy zespół metaboliczny można wyleczyć?
Tak, często cofnięcie objawów jest możliwe dzięki zmianie diety, redukcji masy ciała i regularnym ćwiczeniom. W razie potrzeby lekarz włączy leczenie farmakologiczne.
Jakie diety są polecane przy zespole metabolicznym?
Najlepsza jest dieta śródziemnomorska - bogata w warzywa, ryby, pełnoziarniste produkty i oliwę z oliwek, z ograniczeniem cukru i tłuszczów trans.
Czy można schudnąć mając zespół metaboliczny?
Tak, nawet 5-10% redukcji masy ciała znacząco poprawia poziom cukru, cholesterolu i ciśnienie. Warto robić to stopniowo i pod opieką specjalisty.
Jak często badać poziom cukru i cholesterolu?
U osób z nadwagą lub ryzykiem zespołu metabolicznego zaleca się co najmniej raz w roku, a przy stwierdzonych zaburzeniach - częściej, zgodnie z zaleceniem lekarza.
Czy zespół metaboliczny dotyczy także osób szczupłych?
Tak, jeśli mają one np. insulinooporność, nadciśnienie lub zaburzenia lipidowe. Otyłość nie jest jedynym czynnikiem ryzyka.
Jakie są powikłania nieleczonego zespołu metabolicznego?
Zawał serca, udar mózgu, cukrzyca typu 2, stłuszczenie wątroby, dna moczanowa, zaburzenia hormonalne i bezdech senny.
Jak zapobiec zespołowi metabolicznemu?
Zachowaj prawidłową masę ciała, odżywiaj się zdrowo, ćwicz regularnie, nie pal papierosów i badaj się profilaktycznie raz do roku.
Czy stres ma wpływ na rozwój zespołu metabolicznego?
Tak, przewlekły stres zwiększa poziom kortyzolu, który utrudnia kontrolę wagi i ciśnienia, dlatego warto dbać o higienę snu i relaks.
Jakie znaczenie ma sen w profilaktyce zespołu metabolicznego?
Brak snu zaburza gospodarkę hormonalną i sprzyja tyciu oraz insulinooporności. Dorosłym zaleca się 7-8 godzin snu na dobę.
Czy alkohol wpływa na zespół metaboliczny?
Tak, nadmierne picie alkoholu zwiększa ciśnienie i poziom trójglicerydów oraz uszkadza wątrobę - zaleca się jego ograniczenie.
Jakie znaczenie ma aktywność fizyczna?
Regularny ruch poprawia wrażliwość na insulinę, obniża ciśnienie i pomaga schudnąć. Wystarczy 30 minut spaceru 5 razy w tygodniu.
Czy można wykonać badania zespołu metabolicznego w Santelab Wrocław?
Tak, w Santelab wykonasz kompleksowy panel badań: glukozę, lipidogram, TSH, próby wątrobowe i inne testy oceniające ryzyko metaboliczne.
Odwiedź nas  →