Probiotyki to żywe mikroorganizmy (najczęściej bakterie lub drożdże), które podane w odpowiedniej ilości wywierają korzystny wpływ na zdrowie człowieka1. Pojęcie to wywodzi się z łacińsko-greckiego określenia "pro bios" - czyli "dla życia". Do najczęściej stosowanych probiotyków należą bakterie kwasu mlekowego z rodzajów Lactobacillus (obecnie także podzielone na nowe rodzaje, np. Lacticaseibacillus, Limosilactobacillus) oraz Bifidobacterium, a także drożdżowy szczep Saccharomyces boulardii2. Naturalnie bytują one w naszych jelitach i innych częściach organizmu, stanowiąc element mikrobioty (dawniej nazywanej mikroflorą) - społeczności "dobrych" bakterii wspierających prawidłowe funkcjonowanie organizmu.
Probiotyki występują w fermentowanej żywności, takiej jak jogurty z żywymi kulturami bakterii, kefir, kiszonki (np. kapusta kiszona, ogórki kiszone), kombucha czy kimchi. Ważne, by produkty te nie były poddane pasteryzacji po fermentacji, ponieważ wysoka temperatura zabija żywe kultury. Probiotyki są też dostępne jako suplementy diety - w kapsułkach, proszkach, saszetkach czy kroplach. Każdy preparat może zawierać różne szczepy mikroorganizmów i w różnej dawce (najczęściej oznaczanej w jednostkach tworzących kolonie, tzw. CFU). Należy pamiętać, że efekty probiotyków są szczepozależne - poszczególne szczepy (nawet w obrębie jednego gatunku bakterii) mogą mieć odmienne działanie zdrowotne3. Dlatego w badaniach naukowych identyfikuje się probiotyki nie tylko gatunkiem (np. Lactobacillus rhamnosus), ale i konkretnym szczepem (np. Lactobacillus rhamnosus GG). Wybierając probiotyk, warto zwrócić uwagę, czy dany produkt zawiera szczepy przebadane pod kątem interesującego nas zastosowania.
Jak działają probiotyki?
Probiotyki wspierają zdrowie na kilka sposobów wynikających z ich obecności w naszych jelitach i interakcji z organizmem. Przede wszystkim pomagają utrzymać równowagę mikrobioty jelitowej - konkurują z patogennymi (chorobotwórczymi) drobnoustrojami o miejsce na nabłonku jelit i o składniki odżywcze, dzięki czemu utrudniają tym szkodliwym mikrobom namnażanie się4. Wytwarzają przy tym korzystne dla nas substancje, takie jak krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (np. kwas masłowy), kwas mlekowy, nadtlenek wodoru czy bakteriocyny - wszystkie te związki mogą hamować wzrost bakterii chorobotwórczych w jelitach4.
Probiotyki wzmacniają barierę jelitową - stymulują komórki nabłonka do produkcji śluzu oraz białek tzw. ścisłych połączeń, które uszczelniają wyściółkę jelita. Dzięki temu zmniejszają przepuszczalność jelit ("nieszczelne jelito") i zapobiegają przenikaniu toksyn czy drobnoustrojów do krwiobiegu4. Co więcej, probiotyki oddziałują na nasz układ odpornościowy: mogą nasilać produkcję przeciwzapalnych cytokin, zwiększać aktywność komórek obronnych (np. makrofagów, limfocytów T regulatorowych) oraz wspomagać wytwarzanie przeciwciał IgA w jelicie4. W ten sposób probiotyki modulują odpowiedź immunologiczną - pomagając organizmowi skuteczniej reagować na patogeny, a jednocześnie łagodzić nadmierne reakcje zapalne.
Coraz więcej mówi się także o osi jelitowo-mózgowej - czyli dwukierunkowej komunikacji między bakteriami jelitowymi a układem nerwowym. Niektóre szczepy probiotyczne potrafią produkować neuroprzekaźniki (np. serotoninę, GABA, dopaminę) lub stymulować nerw błędny, co potencjalnie może wpływać na nastrój, poziom stresu czy funkcje poznawcze4. Choć to fascynujący kierunek badań, należy podkreślić, że zastosowanie probiotyków jako "psychobiotyków" (wpływających na zdrowie psychiczne) jest dopiero na wczesnym etapie badań i nie stanowi jeszcze rutynowej praktyki klinicznej.
Zastosowania probiotyków
Probiotyki badano w kontekście wielu różnych chorób i dolegliwości. Obecnie istnieją dość solidne dowody naukowe na skuteczność probiotyków w kilku określonych sytuacjach. Poniżej przedstawiono najważniejsze zastosowania probiotykoterapii o udokumentowanych korzyściach:
- Biegunka związana z antybiotykoterapią: Stosowanie probiotyków w trakcie i po kuracji antybiotykiem może zmniejszyć ryzyko wystąpienia biegunki poantybiotykowej. Metaanalizy wykazały, że podanie określonych szczepów (najczęściej Lactobacillus rhamnosus GG lub Saccharomyces boulardii) redukuje częstość biegunek po antybiotykach nawet o około połowę w porównaniu z placebo5. Największą skuteczność obserwowano, gdy probiotyk włączano w ciągu pierwszych 1-2 dni antybiotykoterapii i kontynuowano kilka dni po jej zakończeniu. Probiotyki pomagają w tym kontekście przywracać równowagę mikrobiologiczną w jelitach, zakłóconą przez antybiotyki.
- Ostra biegunka infekcyjna u dzieci: U dzieci z ostrą biegunką o podłożu wirusowym lub bakteryjnym (tzw. grypa żołądkowa) niektóre probiotyki mogą skrócić czas trwania objawów. Przegląd badań Cochrane z 2020 roku obejmujący ponad 12 tysięcy pacjentów wykazał, że probiotykoterapia skracała biegunkę średnio o około 1 dzień6. Najlepiej udokumentowane jest działanie szczepów Lactobacillus rhamnosus GG oraz Saccharomyces boulardii - meta-analizy wskazują, że ich podawanie u dzieci z ostrą biegunką skracało czas utrzymywania się rozwolnienia i zmniejszało liczbę stolców w ciągu doby6. Trzeba jednak zaznaczyć, że skuteczność probiotyków w biegunkach może zależeć od ciężkości choroby i warunków, w jakich prowadzono badania (większy efekt obserwowano w krajach o gorszym dostępie do nawadniania i opieki medycznej). Zawsze podstawą leczenia ostrej biegunki u dzieci pozostaje odpowiednie nawadnianie!
- Profilaktyka martwiczego zapalenia jelit u wcześniaków: Martwicze zapalenie jelit (NEC) to ciężka choroba występująca u skrajnie niedojrzałych noworodków. Badania wskazują, że podawanie specyficznych probiotyków wcześniakom o bardzo niskiej masie urodzeniowej może zmniejszyć ryzyko NEC oraz zgonu w tej grupie pacjentów7. Przykładowo, najnowsza analiza wielu badań (tzw. metaanaliza sieciowa opublikowana w 2023 r.) potwierdziła, że wieloszczepowe preparaty probiotyczne zawierające połączenie bakterii Bifidobacterium i Lactobacillus istotnie obniżały częstość ciężkiego NEC oraz śmiertelność wśród wcześniaków7. W efekcie część towarzystw naukowych (np. Europejskie ESPGHAN) zaleca rozważenie probiotykoterapii u określonych grup wcześniaków karmionych mlekiem matki, pod warunkiem ścisłej kontroli lekarskiej. Warto podkreślić, że probiotyki u noworodków wcześniaków powinny być stosowane wyłącznie w warunkach szpitalnych i pod nadzorem neonatologa, z uwagi na szczególne wymagania bezpieczeństwa w tej wrażliwej populacji.
- Zespół jelita drażliwego (IBS): U pacjentów z zespołem jelita drażliwego, który objawia się nawracającymi bólami brzucha, wzdęciami i zaburzeniami rytmu wypróżnień, niektóre probiotyki mogą przynieść ulgę w objawach. Przeprowadzone przeglądy systematyczne wskazują na umiarkowaną poprawę - np. analiza 35 badań klinicznych wykazała, że ogólnie probiotyki nieznacznie zmniejszały nasilenie bólu brzusznego i wzdęć w IBS w porównaniu z placebo8. Najlepsze efekty obserwowano przy stosowaniu preparatów zawierających mieszankę różnych szczepów (multi-szczepowe), niż pojedynczych bakterii8. Choć probiotyki nie działają u każdego i nie zastąpią standardowego leczenia (takiego jak dieta czy leki rozkurczowe), wielu pacjentów z IBS raportuje poprawę komfortu trawienia podczas suplementacji. Aktualne wytyczne wskazują, że można rozważyć indywidualną próbę terapii probiotykami w IBS - przez co najmniej 4-8 tygodni - obserwując, czy następuje złagodzenie objawów.
- Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dzieci: Coraz więcej badań sugeruje, że probiotyki przyjmowane we wczesnym okresie życia mogą wpływać na ryzyko chorób alergicznych. W przypadku atopowego zapalenia skóry (wyprysku atopowego) u dzieci, meta-analizy wykazały, że suplementacja probiotyków w okresie ciąży oraz podawanie ich niemowlętom w pierwszych miesiącach życia wiąże się z nieco rzadszym występowaniem AZS w porównaniu z grupą placebo9. Przykładowo, analiza 28 badań (ponad 6000 dzieci) wykazała spadek ryzyka rozwoju atopowego zapalenia skóry z ~35% do ~28% u maluchów, które miały kontakt z probiotykami (przez matkę w ciąży/karmiącą lub bezpośrednio jako niemowlę)9. Najbardziej obiecujące okazały się szczepy Lactobacillus rhamnosus i Lactobacillus paracasei. Choć efekt ochronny był umiarkowany, wyniki te wskazują, że probiotykoterapia może wspomagać profilaktykę alergii. W leczeniu już istniejącego AZS probiotyki mają mniej jednoznaczne rezultaty - trwają badania, czy odpowiednio dobrane szczepy mogą łagodzić nasilenie zmian skórnych.
- Wspomaganie odporności i profilaktyka infekcji: Nasza mikrobiota odgrywa ważną rolę w działaniu układu odpornościowego, stąd zainteresowanie wpływem probiotyków na częstość infekcji. Przeglądy badań sugerują, że długotrwała suplementacja probiotyków może nieznacznie zmniejszać ryzyko typowych infekcji, takich jak przeziębienia czy zakażenia górnych dróg oddechowych10. W metaanalizie Cochrane stwierdzono, że osoby przyjmujące probiotyki rzadziej zapadały na ostre infekcje układu oddechowego (o ~20-30% rzadziej co najmniej jedna infekcja w sezonie) i chorowały średnio krócej o około 1-2 dni w porównaniu z grupą kontrolną10. Co ważne, stosowanie probiotyków zmniejszało też zapotrzebowanie na antybiotyki w przebiegu infekcji - prawdopodobnie dlatego, że infekcje miały łagodniejszy przebieg10. Należy jednak podkreślić, że jakość tych danych oceniono jako niską lub średnią, a efekt może zależeć od stosowanego szczepu i populacji (dzieci vs. dorośli). Mimo to wydaje się, że utrzymanie "zdrowej" mikroflory poprzez dietę lub probiotyki może być jednym z elementów wspierających odporność organizmu.
Podsumowując powyższe przykłady: probiotyki mają udowodnione korzystne działanie przede wszystkim w zapobieganiu i leczeniu różnych form biegunek, u specyficznych grup pacjentów (np. wcześniaki) oraz potencjalnie w łagodzeniu objawów wybranych chorób przewlekłych (jak IBS czy AZS). Jednocześnie warto pamiętać, że probiotyki to nie "cudowny lek na wszystko". Brakuje solidnych dowodów na ich skuteczność w wielu innych schorzeniach, m.in. nie ma przekonujących danych, by probiotyki leczyły choroby nowotworowe, cukrzycę czy znacząco wspomagały odchudzanie - mimo iż takie właściwości bywają im przypisywane w reklamach. Zawsze najlepiej kierować się aktualną wiedzą medyczną i zaleceniami lekarza co do tego, kiedy i jaki probiotyk warto zastosować.
(Warto dodać, że oprócz probiotyków coraz częściej mówi się o tzw. prebiotykach - są to nieżywe składniki pożywienia (np. błonnik pokarmowy, inulina), które stanowią "pokarm" dla naszych dobrych bakterii i stymulują ich wzrost. Z kolei połączenie probiotyku z prebiotykiem w jednym preparacie określa się mianem synbiotyku. Choć tematy te wykraczają poza zakres tego artykułu, wspominamy o nich dla pełności obrazu - wszystkie one dotyczą dbania o zdrową mikrobiotę.)
Bezpieczeństwo stosowania probiotyków
Czy probiotyki są bezpieczne? W ogromnej większości przypadków - tak, probiotyki są uważane za bezpieczne dla zdrowych ludzi11. Bakterie probiotyczne, takie jak Lactobacillus czy Bifidobacterium, od dawna są obecne w naszej diecie (choćby w kiszonkach czy nabiale) i naturalnie zasiedlają jelita. Dlatego u osób z prawidłową odpornością efekty uboczne probiotykoterapii ograniczają się zwykle do łagodnych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Niektórzy mogą odczuwać wzdęcia, oddawać częściej gazy lub mieć przez chwilę luźniejsze stolce po włączeniu probiotyku - objawy te na ogół szybko ustępują.
Istnieją jednak sytuacje, w których należy zachować ostrożność. U osób z ciężko osłabionym układem odpornościowym (np. u pacjentów po przeszczepach na immunosupresji, chorych onkologicznie w trakcie chemii, osób z zaawansowanym AIDS) oraz u pacjentów krytycznie chorych (OIOM) odnotowano bardzo rzadkie przypadki zakażeń spowodowanych przez bakterie lub drożdże probiotyczne12. Opisano m.in. przypadki fungemii (zakażenia krwi) drożdżami S. boulardii u pacjentów z założonym dojściem centralnym w szpitalu, czy bakteriemii (Lactobacillus rhamnosus GG) u osób z ciężkimi chorobami podstawowymi12. Choć takie powikłania zdarzają się skrajnie rzadko, stanowią przypomnienie, że nawet "dobre" bakterie u pacjenta bez odporności mogą potencjalnie spowodować infekcję. Dlatego immunoniekompetentni pacjenci powinni zawsze skonsultować z lekarzem planowane przyjmowanie probiotyków. W niektórych sytuacjach klinicznych (np. probiotyki u wcześniaków, u pacjentów z zapaleniem trzustki) istnieją specjalne protokoły ostrożności.
Kolejnym aspektem bezpieczeństwa jest jakość preparatów probiotycznych. Ponieważ większość probiotyków dostępnych jest jako suplementy diety (a nie leki), podlegają one mniej rygorystycznym regulacjom. Niezależne analizy wykazały, że niekiedy etykiety suplementów nie do końca odpowiadają rzeczywistej zawartości - zdarzało się, że produkt zawierał inne szczepy niż deklarowano lub w mniejszej liczbie żywych komórek3. Dlatego warto wybierać probiotyki renomowanych firm, które kontrolują jakość swoich produktów i publikują dane o zawartości szczepów. Probiotyk powinien mieć oznaczony szczep i dawkę (np. "Lactobacillus rhamnosus GG, 10 miliardów CFU") oraz najlepiej informację, że tyle bakterii będzie żywych do końca okresu przydatności (a nie tylko w momencie produkcji). Przestrzegajmy zaleceń przechowywania - niektóre probiotyki wymagają trzymania w lodówce, inne w temperaturze pokojowej, ale zawsze z dala od wilgoci i ciepła.
Podsumowując, dla przeważającej większości użytkowników probiotyków korzyści zdecydowanie przewyższają jakiekolwiek ryzyko. Probiotyki są naturalnym sprzymierzeńcem naszego organizmu. Należy je jednak stosować z rozsądkiem: dobierać odpowiedni szczep do potrzeb, stosować właściwe dawki i pamiętać, że najważniejsza jest całościowa troska o zdrowie (dieta, styl życia, leczenie chorób podstawowych). W razie wątpliwości - zwłaszcza jeśli chorujemy przewlekle, mamy niedobory odporności lub planujemy podawać probiotyk niemowlęciu - warto skonsultować się z lekarzem. Ten doradzi, czy probiotykoterapia ma w danej sytuacji sens, czy dany preparat ma naukowo udowodnione działanie, a także jak długo ją prowadzić.
Zgodność z aktualnymi zaleceniami medycznymi
Na zakończenie warto odnieść się do oficjalnych zaleceń ekspertów dotyczących probiotyków. W ostatnich latach wiele towarzystw naukowych dokonało przeglądu dostępnych dowodów, aby określić, kiedy zalecać probiotyki, a kiedy nie ma to uzasadnienia. Przykładowo, Amerykańskie Towarzystwo Gastroenterologiczne (AGA) w wytycznych z 2020 roku zaleciło rutynowe stosowanie konkretnych probiotyków tylko w nielicznych sytuacjach: u wcześniaków <37 tygodnia w profilaktyce NEC, u pacjentów z ryzykiem biegunki poantybiotykowej (w tym Clostridioides difficile) oraz ewentualnie w leczonej pouchitis (zapalenie zbiornika jelitowego) przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego13. Jednocześnie AGA odradziła rutynowe podawanie probiotyków w wielu innych jednostkach chorobowych, m.in. u dorosłych i dzieci z zespołem jelita drażliwego czy z nieswoistymi zapaleniami jelit (Choroba Crohna, wrzodziejące ZJG) - z powodu braku wystarczających dowodów skuteczności13. Podobnie polskie i europejskie towarzystwa (np. PTG-E, ESPGHAN) podkreślają, że nie każdy probiotyk działa tak samo i zalecają tylko te szczepy, które przeszły pozytywnie badania kliniczne dla danego zastosowania8.
Dlatego zawsze warto kierować się aktualną wiedzą medyczną przy decyzji o stosowaniu probiotyków. Jeśli nasz lekarz lub dietetyk zaleca probiotyk, zapytajmy jaki szczep i czemu akurat ten - świadome stosowanie zwiększa szanse na faktyczne korzyści. Z drugiej strony, nie zrażajmy się - probiotyki stosowane z odpowiednich wskazań mogą realnie poprawić zdrowie i samopoczucie. Traktujmy je jako uzupełnienie zdrowej diety i leczenia, a nie jako magiczną pigułkę.
Podsumowanie: Probiotyki to pożyteczne drobnoustroje, które - przyjmowane w odpowiedni sposób - wspierają nasz organizm. Mają udowodnione działanie m.in. w zapobieganiu biegunkom (zwłaszcza poantybiotykowym i u dzieci z rotawirusem), u wcześniaków czy w łagodzeniu objawów zespołu jelita drażliwego. Są generalnie bezpieczne i dobrze tolerowane. Kluczem jest wybór właściwego probiotyku do danej sytuacji oraz stosowanie go zgodnie z wiedzą medyczną. Pamiętajmy o zasadzie: "jeden szczep - jedno wskazanie". W razie wątpliwości skorzystajmy z porady specjalisty. Dbając o nasze "dobre bakterie", dbamy o siebie!
Footnotes
- Hill, C., Guarner, F., Reid, G., Gibson, G. R., Merenstein, D. J., Pot, B., ... & Morelli, L. (2014). The International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics consensus statement on the scope and appropriate use of the term probiotic. Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology, 11(8), 506-514. DOI: 10.1038/nrgastro.2014.66 ↩
- Guarner, F., Sanders, M. E., Szajewska, H., et al. (2023). World Gastroenterology Organisation Global Guidelines: Probiotics and prebiotics. World Gastroenterology Organisation, 1-52. (Dokument zawiera najnowsze globalne wytyczne dotyczące definicji i zastosowań probiotyków i prebiotyków.) ↩
- Latif, A., Shehzad, A., Niazi, S., Zahid, A., Ashraf, W., ... & Korma, S. A. (2023). Probiotics: mechanism of action, health benefits and their application in food industries. Frontiers in Microbiology, 14, 1216674. DOI: 10.3389/fmicb.2023.1216674 ↩ ↩2
- Plaza-Díaz, J., Ruiz-Ojeda, F. J., Gil-Campos, M., & Gil, A. (2019). Mechanisms of Action of Probiotics. Advances in Nutrition, 10(suppl_1), S49-S66. DOI: 10.1093/advances/nmy063 (Przegląd opisujący, w jaki sposób probiotyki konkurują z patogenami, wzmacniają barierę jelitową i modulują układ odpornościowy.) ↩ ↩2 ↩3 ↩4 ↩5
- Blaabjerg, S., Artzi, D. M., & Aabenhus, R. (2017). Probiotics for the prevention of antibiotic-associated diarrhea in outpatients - a systematic review and meta-analysis. Antibiotics, 6(4), 21. DOI: 10.3390/antibiotics6040021 ↩
- Collinson, S., Deans, A., Padua-Zamora, A., Gregorio, G. V., Li, C., et al. (2020). Probiotics for treating acute infectious diarrhoea. Cochrane Database of Systematic Reviews, 12(CD003048). DOI: 10.1002/14651858.CD003048.pub4 ↩ ↩2
- Wang, Y., Florez, I. D., Morgan, R. L., Foroutan, F., Chang, Y., et al. (2023). Probiotics, prebiotics, lactoferrin, and combination products for prevention of mortality and morbidity in preterm infants: A systematic review and network meta-analysis. JAMA Pediatrics, 177(1), 61-68. DOI: 10.1001/jamapediatrics.2022.4839 ↩ ↩2
- McKenzie, Y. A., Thompson, J., Gulia, P., & Lomer, M. C. (2016). British Dietetic Association systematic review of systematic reviews and evidence-based practice guidelines for the use of probiotics in the management of irritable bowel syndrome in adults (2016 update). Journal of Human Nutrition and Dietetics, 29(5), 576-592. DOI: 10.1111/jhn.12386 ↩ ↩2 ↩3
- Li, L., Han, Z., Niu, X., Zhang, G., Jia, Y., & Zhang, R. (2019). Probiotic supplementation for prevention of atopic dermatitis in infants and children: A systematic review and meta-analysis. American Journal of Clinical Dermatology, 20(3), 367-377. DOI: 10.1007/s40257-018-0404-3 ↩ ↩2
- Zhao, Y., Dong, B. R., & Hao, Q. (2022). Probiotics for preventing acute upper respiratory tract infections. Cochrane Database of Systematic Reviews, 6(CD006895). DOI: 10.1002/14651858.CD006895.pub4 ↩ ↩2 ↩3
- Sanders, M. E., et al. (2023). Emerging issues in probiotic safety: 2023 perspectives. Gut Microbes, 15(2), 2156390. DOI: 10.1080/19490976.2023.2156390 (Ekspercki panel ISAPP potwierdzający, że tradycyjne probiotyki są bezpieczne dla ogółu populacji, przy jednoczesnym omówieniu aspektów bezpieczeństwa u pacjentów wrażliwych.) ↩
- Kullar, R., Goldstein, E. J. C., Johnson, S., & McFarland, L. V. (2023). Lactobacillus bacteremia and probiotics: A review. Microorganisms, 11(4), 896. DOI: 10.3390/microorganisms11040896 ↩ ↩2
- Su, G. L., Ko, C. W., Bercik, P., Falck-Ytter, Y., Sultan, S., Weizman, A. V., & Morgan, R. L. (2020). AGA Clinical Practice Guidelines on the Role of Probiotics in the Management of Gastrointestinal Disorders. Gastroenterology, 159(2), 697-705. DOI: 10.1053/j.gastro.2020.05.059 ↩ ↩2