Badanie PSA – poradnik dla pacjenta

Badanie PSA jest jednym z podstawowych badań profilaktycznych u mężczyzn związanych ze zdrowiem prostaty. PSA (ang. prostate-specific antigen, pol. antygen specyficzny dla prostaty) to wskaźnik, który może pomóc we wczesnym wykryciu raka prostaty, ale jego interpretacja wymaga ostrożności. Poniżej wyjaśniamy w przystępny sposób, co to jest PSA, kiedy warto wykonać to badanie, jak się do niego przygotować, jak odczytywać wyniki oraz jakie są aktualne zalecenia medyczne dotyczące PSA – zgodnie z najnowszą wiedzą i wytycznymi.

Co to jest PSA?

PSA to białko wytwarzane przez komórki prostaty, czyli gruczołu krokowego. Niewielkie ilości PSA naturalnie przedostają się do krwi każdego dorosłego mężczyzny – u zdrowych osób stężenie PSA we krwi jest niskie¹. Podwyższony poziom PSA może świadczyć o problemach z prostatą. Ważne jest jednak, że nie jest to marker wyłącznie raka. Wysokie PSA bywa spowodowane rakiem prostaty, ale także łagodnym przerostem gruczołu krokowego (BPH) czy stanem zapalnym prostaty (np. infekcją)¹. Innymi słowy, PSA jest specyficzne dla prostaty, ale nie dla samego nowotworu – różne schorzenia prostaty mogą wpłynąć na wzrost jego stężenia.

PSA znajduje się głównie w nasieniu, gdzie pełni swoją fizjologiczną rolę, natomiast we krwi zdrowego mężczyzny występuje w niewielkich ilościach. Badanie PSA polega na oznaczeniu poziomu tego białka we krwi pacjenta.

Kiedy warto wykonać badanie PSA?

Badanie PSA może być przydatne zarówno profilaktycznie (w celu wczesnego wykrycia ewentualnego raka prostaty), jak i diagnostycznie (gdy występują objawy mogące świadczyć o chorobie prostaty). Oto najczęstsze sytuacje, w których lekarz może zalecić oznaczenie PSA:

• Badania przesiewowe (screening) bez objawów: U mężczyzn w pewnym wieku badanie PSA wykorzystuje się w celu wykrycia raka prostaty zanim pojawią się objawy. Zwykle dotyczy to panów powyżej 50. roku życia (średnie ryzyko zachorowania) – kwestię wykonania PSA powinno się omówić z lekarzem podczas badań profilaktycznych². U mężczyzn obciążonych czynnikami ryzyka (np. rak prostaty u ojca lub brata, szczególnie w młodym wieku) decyzję o wcześniejszym rozpoczęciu badań podejmuje się indywidualnie – często rozważa się rozpoczęcie kontroli PSA około 45. roku życia, a nawet wcześniej przy bardzo wysokim ryzyku rodzinnym². Warto podkreślić, że samo posiadanie podwyższonego ryzyka (np. obciążenia rodzinne czy przynależność do grupy etnicznej o wyższej zapadalności na raka prostaty) nie oznacza obowiązku wykonywania PSA, ale jest wskazaniem do wcześniejszej konsultacji urologicznej i rozważenia tego badania.
• Występowanie niepokojących objawów: Jeśli pojawiają się objawy ze strony układu moczowo-płciowego, lekarz może zlecić PSA w celach diagnostycznych. Do takich objawów należą m.in. trudności w oddawaniu moczu (osłabiony lub przerywany strumień moczu), częste oddawanie moczu w nocy, pieczenie lub ból przy oddawaniu moczu, krew w moczu lub nasieniu czy przewlekły ból w dole pleców lub w okolicy miednicy³. Objawy te nie są specyficzne tylko dla raka – najczęściej bywają spowodowane przez łagodny przerost prostaty lub stany zapalne – jednak badanie PSA pomaga ocenić, czy konieczna jest rozszerzona diagnostyka w kierunku nowotworu.
• Kontrola po leczeniu lub w trakcie monitorowania choroby: PSA wykorzystuje się również u pacjentów, u których rozpoznano raka prostaty lub inne schorzenia prostaty, w celu monitorowania choroby. Regularne pomiary PSA pozwalają sprawdzić, czy leczenie nowotworu jest skuteczne oraz czy nie doszło do nawrotu (wznowy) choroby⁴. Również po zabiegach operacyjnych prostaty z powodu łagodnego przerostu, lekarz może okresowo kontrolować PSA, aby ocenić efekty terapii i wykluczyć utajony proces nowotworowy.

Należy pamiętać: O celowości wykonania PSA zawsze decyduje lekarz w porozumieniu z pacjentem. Badanie to nie jest obowiązkowe. W wielu przypadkach lekarz rodzinny może wypisać skierowanie na PSA w ramach kontroli stanu zdrowia – badanie to znajduje się także w pakiecie programu profilaktycznego 40 PLUS (przeznaczonego dla osób po 40. roku życia). Ważne jest, by badanie PSA nie było wykonywane na własną rękę bez konsultacji lekarskiej, ponieważ wynik wymaga fachowej interpretacji w kontekście ogólnego stanu zdrowia pacjenta.

Jak się przygotować do badania?

Badanie PSA polega na pobraniu próbki krwi z żyły łokciowej (podobnie jak przy standardowych badaniach laboratoryjnych). Samo pobranie trwa tylko chwilę i jest niemal bezbolesne – może być odczuwalne jedynie krótkie ukłucie. Aby wynik PSA był miarodajny, należy jednak pamiętać o odpowiednim przygotowaniu przed badaniem. Oto najważniejsze zalecenia:

• Unikaj pewnych czynności przed badaniem: Przez 48 godzin przed planowanym pobraniem krwi staraj się nie uprawiać seksu ani masturbacji (ejakulacja może przejściowo podnieść poziom PSA we krwi) oraz unikaj intensywnego wysiłku fizycznego – zwłaszcza jazdy na rowerze, ćwiczeń powodujących ucisk okolicy krocza⁵. Ponadto nie powinno się wykonywać badania PSA w krótkim czasie po manualnym badaniu prostaty per rectum; jeśli miałeś takie badanie u lekarza, odczekaj kilka dni przed pobraniem krwi na PSA (niektórzy specjaliści zalecają około tydzień przerwy)⁵.
• Zaplanuj badanie z wyprzedzeniem, jeśli przechodziłeś infekcję lub zabieg: Aktywny stan zapalny układu moczowego może wpływać na wynik PSA, dlatego nie należy oznaczać PSA podczas infekcji dróg moczowych – poczekaj aż infekcja zostanie wyleczona⁵. Również niedawne zabiegi na prostacie lub pęcherzu (np. biopsja prostaty, cewnikowanie pęcherza, zabieg endoskopowy) mogą znacznie podnieść poziom PSA. Po biopsji gruczołu krokowego zaleca się odczekać ok. 6 tygodni przed wykonaniem badania PSA⁵. Jeśli miałeś jakikolwiek zabieg lub operację w obrębie prostaty/układu moczowego, skonsultuj z lekarzem, jak długo należy odłożyć oznaczenie PSA – zazwyczaj zaleca się kilkutygodniową przerwę⁶.
• Powiedz lekarzowi o lekach, które przyjmujesz: Niektóre leki mogą wpływać na poziom PSA. Przykładowo, leki stosowane w leczeniu łagodnego przerostu prostaty (inhibitory 5-alfa-reduktazy, takie jak finasteryd czy dutasteryd) obniżają stężenie PSA we krwi, z kolei suplementy ziołowe czy inne preparaty mogą je podwyższać. Aby lekarz właściwie ocenił Twój wynik, poinformuj go o wszystkich stałych lekach i suplementach⁶.
• Dodatkowe zalecenia przed pobraniem krwi: W dniu badania najlepiej zgłosić się na czczo lub po lekkim posiłku (choć badanie PSA nie wymaga ścisłego bycia na czczo). Unikaj spożywania alkoholu oraz ciężkostrawnych posiłków w wieczór poprzedzający badanie. Przed samym pobraniem warto odpocząć – usiądź na kilka minut i uspokój oddech. Wypicie szklanki wody ~30 minut przed pobraniem może ułatwić wkłucie.

Stosując się do powyższych wskazówek, zminimalizujesz ryzyko otrzymania fałszywie zawyżonego lub zaniżonego wyniku PSA. Dzięki temu wynik będzie bardziej wiarygodny i użyteczny dla lekarza.

Jak interpretować wyniki PSA?

Interpretacja wyniku PSA musi uwzględniać wiele czynników – przede wszystkim Twój wiek, historię zdrowotną oraz obecność ewentualnych objawów. Nie istnieje jedna sztywna granica „dobrego” lub „złego” wyniku PSA dla każdego mężczyzny⁷. Mimo to, w praktyce przyjęto pewne orientacyjne wartości referencyjne, które pomagają lekarzom ocenić wynik:

• Zazwyczaj za wynik prawidłowy uważa się stężenie PSA poniżej 4,0 ng/ml (nanogramów na mililitr)⁸. Większość zdrowych mężczyzn bez raka prostaty faktycznie ma PSA poniżej tej wartości⁹. Trzeba jednak podkreślić, że PSA < 4 ng/ml nie daje stuprocentowej gwarancji braku nowotworu. Szacuje się, że ok. 15% mężczyzn z rakiem prostaty może mieć PSA w normie (<4)⁹. Z drugiej strony, podwyższony wynik PSA (>4 ng/ml) nie jest równoznaczny z rozpoznaniem raka – przeciwnie, u większości mężczyzn z podwyższonym PSA nie stwierdza się ostatecznie nowotworu złośliwego prostaty⁷. PSA jest czułym wskaźnikiem zmian w prostacie, ale ma ograniczoną specyficzność dla raka.
• Wynik pośredni (tzw. szara strefa): Stężenia PSA mieszczące się w przedziale około 4–10 ng/ml określa się mianem wartości granicznych. Taki wynik oznacza umiarkowanie podwyższone PSA – może on świadczyć o raku, ale równie dobrze przyczyną może być łagodny przerost lub stan zapalny. Statystycznie, poziom PSA w przedziale 4–10 ng/ml wiąże się z ok. 25% ryzykiem wykrycia raka prostaty w badaniu histopatologicznym (biopsji). Innymi słowy, około 1 na 4 mężczyzn z PSA w tym zakresie ma raka, a 3 na 4 – nie ma⁹. Dlatego wynik w „szarej strefie” wymaga dalszej oceny, ale nie przesądza diagnozy. Lekarz prawdopodobnie zleci powtórzenie testu PSA po pewnym czasie i/lub dodatkowe badania.
• Wyraźnie podwyższone PSA: Im wyższe stężenie PSA powyżej normy, tym większe prawdopodobieństwo istnienia poważnego problemu w prostacie. Jeśli wynik wynosi ponad 10 ng/ml, ryzyko że przyczyną jest rak prostaty sięga już ponad 50%⁹. Bardzo wysokie wartości PSA (np. kilkadziesiąt ng/ml i więcej) zdarzają się w zaawansowanych przypadkach raka prostaty, ale uwaga – mogą wystąpić także przy ciężkich zapaleniach prostaty. Każdy wyraźnie podwyższony wynik wymaga szybkiej konsultacji z lekarzem.

Co oznacza wynik badania w praktyce? Jeśli Twój wynik PSA mieści się w normie i nie masz żadnych objawów – to dobra wiadomość, aczkolwiek nie daje to absolutnej pewności co do braku zmian w prostacie. Należy kontynuować rutynowe kontrole u lekarza zgodnie z zaleceniami. Natomiast gdy wynik jest podwyższony, lekarz oceni jego wysokość i na tej podstawie zaproponuje dalsze postępowanie. Często pierwszym krokiem będzie powtórzenie badania PSA po upływie kilku tygodni – jednorazowy wynik może być obarczony błędem lub przejściowym skokiem PSA (np. z powodu niewielkiego stanu zapalnego lub niewłaściwego przygotowania). Warto wiedzieć, że u nawet 25–40% mężczyzn z początkowo podwyższonym PSA kolejny pomiar wraca do normy¹⁰. Dlatego lekarze często zalecają potwierdzenie nieprawidłowego wyniku w drugim badaniu, zanim przejdą do inwazyjnej diagnostyki.

Jeśli kolejne pomiary nadal wykazują podwyższone PSA (utrzymujący się nieprawidłowy poziom), kolejnym krokiem bywa wykonanie dodatkowych badań. Lekarz rodzinny prawdopodobnie skieruje Cię do urologa, który oceni prostatę w badaniu palpacyjnym (per rectum) i zadecyduje o dalszych testach. Mogą one obejmować m.in.: badanie USG lub rezonans magnetyczny prostaty, badanie moczu (w celu wykluczenia zakażenia) oraz – jeśli wskazania będą jednoznaczne – biopsję prostaty. Biopsja polega na pobraniu drobnych wycinków tkanki prostaty igłą (pod kontrolą USG) i jest badaniem rozstrzygającym – tylko badanie histopatologiczne pobranej tkanki pozwala potwierdzić lub wykluczyć obecność komórek nowotworowych⁸. Decyzja o biopsji podejmowana jest przez specjalistę na podstawie całokształtu wyników (PSA, badania fizykalnego, ewentualnych obrazowych). W przypadku wykrycia wczesnego, ograniczonego raka prostaty, dostępne są różne metody leczenia (lub aktywnego nadzoru) – jednak to już temat na osobny artykuł.

Najważniejsze jest: nie interpretuj wyniku PSA samodzielnie. Zarówno niski, jak i wysoki wynik powinien zostać omówiony z lekarzem, który uwzględni Twoją sytuację kliniczną i zaplanuje odpowiednie kroki.

Aktualne zalecenia medyczne dotyczące PSA

Z uwagi na korzyści, ale i ograniczenia badania PSA, światowe organizacje medyczne zalecają indywidualne podejście do decyzji o wykonywaniu tego testu. Obecnie nie prowadzi się powszechnych programów przesiewowych opartych o PSA ani w Polsce, ani w większości krajów europejskich¹¹. Zamiast tego kładzie się nacisk na świadomą decyzję pacjenta podjętą wspólnie z lekarzem, z uwzględnieniem czynników ryzyka i oczekiwanej długości życia. Poniżej przedstawiono w skrócie wytyczne kilku kluczowych organizacji:

• American Urological Association (AUA) – Amerykańskie Towarzystwo Urologiczne zaleca, aby mężczyźni w wieku 55–69 lat podejmowali decyzję o wykonywaniu PSA po rozmowie z lekarzem, rozważając potencjalne korzyści i ryzyko. U panów z tej grupy wiekowej, którzy zdecydują się na badania, sugeruje się wykonywanie PSA raczej co 2–4 lata niż corocznie, aby ograniczyć ryzyko nadmiernej diagnostyki¹². AUA odradza rutynowe badanie PSA u mężczyzn poniżej 40. roku życia oraz nie zaleca screeningu między 40. a 54. rokiem życia przy średnim ryzyku (bez obciążeń). Natomiast u osób z grup wysokiego ryzyka (np. mężczyźni rasy czarnej, nosiciele pewnych mutacji genetycznych lub mający bliskich krewnych z rakiem prostaty) AUA dopuszcza wcześniejsze rozpoczęcie badań (już od 40–45 lat)¹². U mężczyzn powyżej 70. roku życia lub o przewidywanej krótszej długości życia decyzja powinna być bardzo ostrożna – rutynowy screening u tych pacjentów zazwyczaj nie jest rekomendowany ze względu na potencjalne przewyższające korzyści szkody (fałszywe alarmy, zbędne leczenie).
• European Association of Urology (EAU) – Europejskie Towarzystwo Urologiczne również podkreśla zasadę świadomego podejmowania decyzji. Według najnowszych wytycznych EAU zaleca rozważenie wykonania wyjściowego badania PSA około 45–50. roku życia u mężczyzn, którzy są dobrze poinformowani o zaletach i ograniczeniach tej metody i mają przed sobą spodziewane ponad 10 lat życia⁹. Taki wczesny pomiar PSA może pomóc oszacować indywidualne ryzyko – jeśli PSA wyjściowe jest bardzo niskie, kolejne badanie można wykonywać rzadziej (nawet co kilka lat), natomiast wyższe wartości mogą wskazać potrzebę częstszej kontroli. EAU, podobnie jak AUA, nie zaleca masowych badań przesiewowych całej populacji bez selekcji. Badania PSA powinny być oferowane jako opcja, a nie obowiązek, zwłaszcza mężczyznom w wieku 50–69 lat. U osób powyżej ~70 roku życia rutynowy screening nie jest zalecany (chyba że występują szczególne okoliczności kliniczne), z uwagi na fakt, że wiele wykrytych w tym wieku nowotworów ma przebieg łagodny, a pacjent częściej umrze z innych przyczyn niż z powodu nierozpoznanego raka prostaty.
• American Cancer Society (ACS) – Amerykańskie Towarzystwo Onkologiczne rekomenduje tzw. informed decision making, czyli poinformowanie pacjenta o plusach i minusach badań PSA i pozostawienie mu decyzji. Rozmowę na ten temat powinno się przeprowadzić: w wieku 50 lat – u mężczyzn o przeciętnym ryzyku rozwoju raka prostaty (i przewidywanym >10-letnim czasie przeżycia), w wieku 45 lat – u mężczyzn z grupy podwyższonego ryzyka (dotyczy to głównie Afroamerykanów oraz mężczyzn, u których ojciec lub brat chorowali na raka prostaty przed 65 r.ż.), a w wieku 40 lat – u mężczyzn z grupy najwyższego ryzyka (gdy w rodzinie występowały liczne przypadki raka prostaty we wczesnym wieku)¹³. ACS podaje również konkretne wskazówki co do częstości badań u osób, które zdecydowały się na screening: jeśli poziom PSA <2,5 ng/ml – można badać co 2 lata, jeśli ≥2,5 ng/ml – wskazane jest coroczne oznaczenie¹³. Podobnie jak inne organizacje, ACS nie zaleca screeningu u mężczyzn o ograniczonej prognozie przeżycia (<10 lat), ani rutynowo powyżej ~70 roku życia¹³.
• U.S. Preventive Services Task Force (USPSTF) – Niezależny panel ekspertów ds. prewencji w USA wydał w 2018 r. zalecenia, które są zbieżne z powyższymi. USPSTF stwierdza, że u mężczyzn w wieku 55–69 lat decyzja o wykonaniu testu PSA powinna być indywidualna – po rozmowie lekarza z pacjentem o potencjalnych korzyściach i szkodach (rekomendacja oznaczona jako stopień C)¹⁴. Jednocześnie USPSTF odradza rutynowe PSA u mężczyzn ≥70. roku życia (rekomendacja D)¹⁴. Rekomendacje te dotyczą mężczyzn bez objawów i bez rozpoznanego wcześniej raka (zarówno z grupy średniego, jak i zwiększonego ryzyka). W praktyce oznacza to, że po ukończeniu 70 lat regularne badanie PSA zwykle nie jest już zalecane.
• Polska (zalecenia lokalne) – W Polsce, podobnie jak w innych krajach, nie ma obecnie zorganizowanego populacyjnego programu przesiewowych badań PSA¹¹. Polskie towarzystwa urologiczne i onkologiczne podkreślają rolę świadomej decyzji pacjenta. Narodowy Fundusz Zdrowia i specjaliści urolodzy zalecają, aby każdy mężczyzna po 50. roku życia profilaktycznie raz w roku udał się do urologa na kontrolne badanie prostaty (nawet jeśli nie ma objawów). W ramach takiej wizyty urolog może wykonać badanie per rectum i zlecić oznaczenie PSA. Istnieje również wspomniany program Profilaktyka 40 PLUS, w którym mężczyźni powyżej 40 lat mogą jednorazowo (bezpłatnie) wykonać pakiet badań, w tym PSA. Należy jednak pamiętać, że pojedynczy wynik PSA nie stanowi samodzielnej diagnozy – zawsze wymaga konsultacji lekarskiej. Eksperci podkreślają, że nie powinno się wykonywać PSA „na własną rękę” bez zapewnienia pacjentowi odpowiedniej opieki i planu działania w razie nieprawidłowego wyniku¹⁵.

Podsumowując: Badanie PSA jest cennym narzędziem w diagnostyce i profilaktyce chorób prostaty, ale powinno być stosowane rozważnie. Aktualne wytyczne nie nakazują wszystkim mężczyznom wykonywania PSA – zalecają za to spersonalizowane podejście. Jeśli jesteś w wieku średnim lub starszym, omów z lekarzem sens wykonania tego testu biorąc pod uwagę Twoje indywidualne ryzyko. Gdy już zdecydujesz się na badanie, pamiętaj o właściwym przygotowaniu i nie interpretuj wyniku sam – skonsultuj go ze specjalistą. Dzięki świadomemu podejściu badanie PSA może uratować życie poprzez wykrycie groźnego nowotworu we wczesnym stadium, unikając jednocześnie niepotrzebnego niepokoju i interwencji u osób, którym rak prostaty realnie nie zagraża.

Piśmiennictwo: