Rak – czym jest nowotwór złośliwy? Objawy, czynniki ryzyka, profilaktyka i diagnostyka

Rak to potoczna nazwa nowotworu złośliwego – grupy chorób, w których komórki organizmu zaczynają dzielić się w sposób niekontrolowany i wymykają się spod normalnych mechanizmów regulacji. W zdrowym ciele podziały komórkowe są ściśle kontrolowane, a uszkodzone lub stare komórki ulegają naturalnej śmierci. Gdy dojdzie do nagromadzenia błędów genetycznych (mutacji) w DNA pewnej komórki, może ona uzyskać zdolność do nieograniczonego wzrostu. Taka przemieniona komórka daje początek nowotworowi – dzieląc się, tworzy masę komórek zwaną guzem (tumorem). W przypadku nowotworu złośliwego komórki te nie tylko rosną miejscowo, ale też naciekają okoliczne tkanki i mogą dawać przerzuty do odległych narządów przez krew lub limfę. To odróżnia je od nowotworów łagodnych, które rosną wolniej, nie naciekają i nie przerzutują.

Proces powstawania raka jest zwykle wieloetapowy – od pierwszej nieprawidłowej komórki do rozwiniętego nowotworu może minąć wiele lat. W tym czasie komórki nowotworowe gromadzą kolejne zmiany genetyczne, które nadają im cechy umożliwiające ciągły wzrost, unikanie układu odpornościowego i utrzymanie przy życiu. Istnieje wiele rodzajów raka (nowotworów złośliwych), w zależności od tego, z jakich komórek lub narządów się wywodzą. Nowotwór może rozwinąć się praktycznie w każdym organie ciała. Najczęściej nazwa raka pochodzi od narządu lub typu komórek, których dotyczy (np. rak płuca wywodzi się z tkanki płucnej). Warto pamiętać, że rak nie jest jedną chorobą – to ponad 200 różnych schorzeń o odmiennych charakterystykach, przebiegu i sposobach leczenia. Łączy je jednak mechanizm niekontrolowanego, patologicznego wzrostu komórek.

Najczęstsze rodzaje nowotworów złośliwych

Nowotwory złośliwe mogą dotyczyć różnych części ciała, ale niektóre typy występują szczególnie często. Według danych epidemiologicznych, do najczęstszych nowotworów złośliwych należą rak płuca, rak piersi, rak jelita grubego, rak prostaty, a także nowotwory takie jak rak szyjki macicy i skóry¹. Poniżej krótko opisano te przykładowe rodzaje:

• Rak płuca – jeden z najczęściej diagnozowanych nowotworów u mężczyzn i główna przyczyna zgonów z powodu raka na świecie. Najsilniej związany jest z paleniem tytoniu (około 9 na 10 przypadków raka płuc dotyczy palaczy lub osób narażonych na dym papierosowy). Objawiać się może przewlekłym kaszlem, krwiopluciem czy dusznością. Niestety, często bywa wykrywany późno, gdy pojawiają się już objawy związane z rozsiewem choroby.
• Rak piersi – najczęstszy nowotwór złośliwy u kobiet. Zwykle wykrywany jest jako guzek w piersi (wyczuwalny samobadaniem lub podczas mammografii). Wczesne stadia raka piersi są bardzo dobrze uleczalne – dlatego ważne są regularne badania przesiewowe. Czynniki zwiększające ryzyko to m.in. obciążenie rodzinne (mutacje BRCA1/2), długotrwała ekspozycja na estrogeny (wczesna pierwsza miesiączka, późna menopauza, brak ciąż) czy otyłość.
• Rak jelita grubego – częsty nowotwór zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, zajmujący czołowe miejsce pod względem zachorowalności. Rozwija się zwykle z łagodnych polipów w jelicie, które z czasem mogą przekształcić się w zmiany złośliwe. Może dawać objawy takie jak zmiana rytmu wypróżnień (naprzemienne biegunki i zaparcia), domieszka krwi w stolcu, bóle brzucha czy niewyjaśniona utrata masy ciała. Profilaktyczna kolonoskopia i usuwanie polipów znacząco zmniejszają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego.
• Rak prostaty – jeden z najczęstszych nowotworów u mężczyzn (zwłaszcza w starszym wieku). W początkowych stadiach często przebiega bezobjawowo lub daje niespecyficzne objawy ze strony układu moczowego (np. częste lub utrudnione oddawanie moczu). Wykrywany bywa poprzez badanie stężenia PSA we krwi lub badanie palpacyjne stercza przez odbytnicę. Wiele przypadków raka prostaty rośnie powoli, jednak agresywne postacie wymagają leczenia (operacja, radioterapia, terapia hormonalna).
• Rak szyjki macicy – złośliwy nowotwór dolnej części macicy, prawie zawsze związany z przewlekłym zakażeniem wirusami brodawczaka ludzkiego (HPV). Rozwija się stosunkowo długo przez stany przedrakowe, które można wykryć w badaniu cytologicznym (Pap test). Objawiać się może m.in. krwawieniami między miesiączkami lub po stosunku. Dzięki badaniom przesiewowym (cytologia) zachorowalność na raka szyjki macicy można istotnie zredukować, a dodatkowo dostępna jest szczepionka przeciw HPV, która chroni przed głównymi onkogennymi typami wirusa.
• Nowotwory skóry – do tej grupy należą zarówno częste raki skóry (np. rak podstawnokomórkowy i kolczystokomórkowy), jak i bardziej złośliwy czerniak. Głównym czynnikiem ryzyka jest promieniowanie UV (słońce, solarium). Objawem może być nowe lub zmieniające się znamię na skórze. Większość raków skóry wcześnie wykrytych jest wyleczalna poprzez ich chirurgiczne usunięcie. W przypadku czerniaka bardzo ważne jest wczesne rozpoznanie – zmiana wyglądu znamienia (kształt, kolor, rozmiar) lub pojawienie się niepokojącej plamy na skórze wymaga pilnej konsultacji dermatologicznej.

(Oprócz powyższych, często występują także m.in. nowotwory krwi – białaczki i chłoniaki, rak wątroby, rak żołądka, rak trzustki i inne, ale skupiliśmy się tutaj na tych najpowszechniejszych.)

Objawy mogące sugerować obecność raka

Objawy nowotworu złośliwego zależą od jego rodzaju i lokalizacji w organizmie. We wczesnym stadium wiele nowotworów może nie dawać żadnych wyraźnych dolegliwości – dlatego tak ważne są badania profilaktyczne. Niemniej istnieje pewien zakres objawów ostrzegawczych, których pojawienie się powinno skłonić do wizyty u lekarza. Należy pamiętać, że objawy te nie są swoiste tylko dla raka – często mają inne, niegroźne przyczyny. Jednakże przewlekłe lub niewyjaśnione występowanie poniższych dolegliwości wymaga diagnostyki, by wykluczyć proces nowotworowy. Do typowych sygnałów, które mogą sugerować obecność raka, należą:

• Nietypowe guzki lub zgrubienia – wyczucie bezbolesnego guzka w piersi, jądrze, szyi (powiększone węzły chłonne) lub gdziekolwiek indziej. Każda nowa lub powiększająca się zmiana tego typu powinna być zbadana przez lekarza.
• Przewlekły kaszel lub chrypka – zwłaszcza z towarzyszącą odpluwaniem krwi. Utrzymujący się kaszel (ponad 3–4 tygodnie), którego nie można powiązać z infekcją, wymaga wykluczenia m.in. raka płuc lub krtani.
• Zmiany w nawykach jelitowych lub moczowych – np. długotrwałe zaparcia, częste biegunki bez wyraźnej przyczyny, krew w stolcu, krew w moczu, potrzeba częstego oddawania moczu lub trudności z oddawaniem moczu. Takie objawy mogą sugerować raka jelita grubego, pęcherza lub prostaty.
• Niegojące się rany lub owrzodzenia – np. owrzodzenie w jamie ustnej utrzymujące się ponad 2 tygodnie (może wskazywać na raka jamy ustnej) lub niegojąca się ranka na skórze (podejrzenie raka skóry).
• Nietypowe krwawienia lub wydzielina – na przykład krwawienie między miesiączkami lub po menopauzie (rak szyjki macicy lub trzonu macicy), krwawienie z odbytu (rak jelita), krwioplucie (rak płuc), krwawa wydzielina z brodawki piersiowej (rak piersi). Wszelkie krwawienia z nietypowych miejsc lub w nietypowym czasie wymagają diagnostyki.
• Trudności w przełykaniu lub przewlekła niestrawność – dysfagia (utrudnione przełykanie pokarmów) może być objawem raka przełyku lub żołądka. Uporczywa zgaga lub niestrawność, nieustępująca mimo leczenia, również powinna zwrócić uwagę lekarza.
• Wyraźna zmiana w wyglądzie znamienia lub brodawki – np. powiększenie się zmiany skórnej, zmiana koloru, postrzępienie granic, krwawienie, świąd. Takie objawy dotyczą znamion barwnikowych (pieprzyków) i mogą wskazywać na rozwój czerniaka złośliwego.
• Niewyjaśniona utrata masy ciała i przewlekłe osłabienie – utrata >5–10 kg w krótkim czasie bez diety i ćwiczeń jest niepokojąca. Nowotwory mogą powodować wzmożony katabolizm i brak apetytu, co skutkuje chudnięciem. Towarzyszyć może temu przewlekłe zmęczenie, osłabienie, nocne poty lub stan podgorączkowy. Ogólne wyniszczenie (tzw. kacheksja nowotworowa) bywa objawem zaawansowanej choroby.

Warto podkreślić: powyższe objawy nie oznaczają automatycznie raka, ale ich utrzymywanie się powinno skłonić do konsultacji lekarskiej. Wczesne wykrycie przyczyny objawów (czy to nowotworu, czy innej choroby) pozwala na szybsze rozpoczęcie właściwego leczenia.

Czynniki ryzyka (genetyczne i środowiskowe)

Nie da się wskazać jednej przyczyny powstawania raka – jest to zwykle rezultat współdziałania wielu czynników. Ryzyko zachorowania zwiększają zarówno uwarunkowania wewnętrzne (genetyczne), jak i czynniki zewnętrzne związane ze stylem życia i środowiskiem. Badania wskazują, że jedynie ok. 5–10% wszystkich przypadków nowotworów można przypisać wyłącznie czynnikom dziedzicznym, natomiast pozostałe 90–95% wynikają głównie z wpływu czynników środowiskowych². Innymi słowy – predyspozycje genetyczne mają znaczenie, ale w większości to nasze otoczenie i styl życia decydują o rozwoju choroby.

Czynniki genetyczne. U niektórych osób ryzyko zachorowania na raka jest zwiększone z powodu mutacji genetycznych odziedziczonych po rodzicach. Przykładem mogą być mutacje w genach BRCA1 i BRCA2, które u kobiet znacznie podnoszą ryzyko raka piersi i jajnika, a u mężczyzn raka prostaty. Inne rzadsze zespoły genetyczne to np. mutacja genu APC (zespół polipowatości rodzinnej, prowadzący do raka jelita grubego) czy mutacje w genach MLH1/MSH2 (zespół Lyncha – dziedziczny rak jelita grubego niezwiązany z polipami). Jeśli bliski krewny chorował na nowotwór w młodym wieku, lekarz może zalecić konsultację genetyczną i wykonanie badań w kierunku takich mutacji. Należy jednak podkreślić, że dziedziczny rak to mniejszość przypadków. Częściej spotykamy się z tzw. obciążeniem rodzinnym – np. gdy w rodzinie występowały nowotwory, może to oznaczać pewną podwyższoną podatność, ale nie zawsze da się wykryć konkretny nieprawidłowy gen za to odpowiedzialny.

Czynniki środowiskowe i styl życia. Zdecydowana większość nowotworów wiąże się z narażeniem na szkodliwe czynniki zewnętrzne. Do najważniejszych z nich należą zachowania i ekspozycje, na które mamy wpływ – dlatego mówi się, że rak to w dużej mierze choroba, której można próbować zapobiegać poprzez zdrowy styl życia. Szacuje się np., że około 25–30% zgonów z powodu nowotworów jest spowodowanych paleniem tytoniu, kolejne 30–35% wiąże się z niewłaściwą dietą, a 15–20% wynika z infekcji (głównie wirusowych)². Poniżej wymieniono główne znane czynniki ryzyka związane ze stylem życia:

• Palenie tytoniu: Najważniejszy pojedynczy czynnik ryzyka wielu nowotworów. Palacze są szczególnie narażeni na raka płuc, ale także krtani, jamy ustnej, przełyku, trzustki, pęcherza moczowego i inne. Palenie odpowiada za ok. 1/3 wszystkich zgonów nowotworowych. Bierne palenie (wdychanie dymu przez osoby niepalące) również zwiększa ryzyko raka płuc.
• Nieprawidłowa dieta: Wysokie spożycie czerwonego i przetworzonego mięsa, duża ilość tłuszczów zwierzęcych, potraw smażonych i wysoko przetworzonych, a zarazem niskie spożycie warzyw, owoców i błonnika – taki sposób odżywiania sprzyja rozwojowi nowotworów. Np. dieta bogata w przetworzone mięso zwiększa ryzyko raka jelita grubego. Z kolei dieta śródziemnomorska (warzywa, owoce, ryby, oliwa, pełnoziarniste produkty) wiąże się z niższym ryzykiem wielu chorób, w tym nowotworów.
• Otyłość i brak aktywności fizycznej: Nadmierna masa ciała jest czynnikiem ryzyka m.in. raka jelita grubego, piersi (po menopauzie), trzonu macicy, nerki czy trzustki. Tkanka tłuszczowa wpływa na gospodarkę hormonalną i prozapalną organizmu, co może sprzyjać procesom nowotworowym. Regularna aktywność fizyczna działa ochronnie – pomaga utrzymać prawidłową wagę i obniża ryzyko np. raka jelita czy piersi.
• Alkohol: Picie alkoholu (zwłaszcza w nadmiarze) zwiększa ryzyko kilku nowotworów, w tym raka wątroby, przełyku, gardła, krtani, jelita grubego oraz piersi. Nawet umiarkowane ilości alkoholu mogą podnosić ryzyko raka piersi u kobiet. Połączenie palenia i picia alkoholu jest szczególnie niebezpieczne (potęguje ryzyko nowotworów głowy i szyi).
• Zakażenia wirusowe i bakteryjne: Wiele nowotworów ma związek z przewlekłymi infekcjami. Przykłady: wirus HPV (typy onkogenne) powoduje raka szyjki macicy, a także może sprzyjać nowotworom gardła czy odbytu; wirus WZW typu B i C prowadzi do marskości wątroby i raka wątrobowokomórkowego; wirus Epstein-Barr (EBV) wiąże się z chłoniakami; bakteria Helicobacter pylori w żołądku zwiększa ryzyko raka żołądka. Profilaktyka zakażeń (szczepienia, leczenie stanów zapalnych) przekłada się na mniejsze ryzyko późniejszego nowotworu.
• Promieniowanie UV (ultrafioletowe): Nadmierna ekspozycja na słońce i korzystanie z solarium powodują uszkodzenia DNA w komórkach skóry. To główna przyczyna czerniaka oraz innych raków skóry. Ryzyko zwiększają intensywne opalanie (zwłaszcza z oparzeniami słonecznymi, szczególnie w dzieciństwie) oraz jasna karnacja.
• Substancje rakotwórcze w środowisku: Długotrwałe narażenie na czynniki chemiczne lub fizyczne o działaniu rakotwórczym może inicjować proces nowotworowy. W miejscu pracy mogą to być np. azbest (rak płuca i międzybłoniak opłucnej), benzen (białaczka), związki arsenowe, sadza, rozpuszczalniki, promieniowanie jonizujące (np. u osób pracujących z RTG), radon (naturalny gaz radioaktywny gromadzący się w niektórych budynkach – czynnik ryzyka raka płuc), zanieczyszczenia powietrza (smog zawiera m.in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne). Staranne przestrzeganie zasad BHP, używanie ochron osobistych i eliminacja takich ekspozycji obniża ryzyko zawodowych nowotworów.

Ponadto wiek jest istotnym czynnikiem – ryzyko zachorowania rośnie wraz z upływem lat. Większość nowotworów dotyczy osób po 50–60. roku życia, co wynika z dłuższej ekspozycji na czynniki rakotwórcze oraz nagromadzenia zmian genetycznych w komórkach. Oczywiście nowotwory mogą wystąpić także u ludzi młodych, ale jest to rzadsze. Nie mamy wpływu na proces starzenia się czy genetykę, natomiast możemy starać się modyfikować styl życia tak, aby zminimalizować wpływ czynników ryzyka. Szacuje się, że poprzez zdrowy tryb życia można zapobiec nawet połowie potencjalnych zachorowań na nowotwory². Innymi słowy – profilaktyka ma ogromne znaczenie, o czym więcej powiemy poniżej.

Metody diagnostyczne dostępne w laboratoriach

Wczesne i precyzyjne rozpoznanie raka jest kluczowe dla skutecznego leczenia. Diagnostyka onkologiczna obejmuje wiele metod – od badań obrazowych, przez testy laboratoryjne, po oceny mikroskopowe tkanek. Poniżej skupimy się na metodach dostępnych w laboratoriach medycznych, które odgrywają ważną rolę w wykrywaniu i potwierdzaniu nowotworów:

• Badanie histopatologiczne (biopsja): Jest to złoty standard diagnostyki większości nowotworów. Polega na pobraniu wycinka tkanki podejrzanej o zmiany nowotworowe (biopsja) i zbadaniu go pod mikroskopem przez lekarza patomorfologa. Histopatologia pozwala potwierdzić obecność komórek nowotworowych oraz określić typ nowotworu i stopień jego złośliwości. Przykłady biopsji: gruboigłowa (np. piersi), endoskopowa (np. wycinek polipa w kolonoskopii), chirurgiczna (wycięcie całego guzka). To badanie daje ostateczne rozpoznanie – bez niego nie można jednoznacznie stwierdzić rodzaju raka.
• Badanie cytologiczne: Analiza pojedynczych komórek pod mikroskopem. Najbardziej znanym przykładem jest cytologia wymazu z szyjki macicy (test Pap), która wykrywa nieprawidłowe komórki nabłonka świadczące o stanie przedrakowym lub raku szyjki macicy. Inne cytologie to np. badanie plwociny (wykrywanie komórek raka płuca u osób odkrztuszających wydzielinę) czy cytologia płynu z jam ciała (w poszukiwaniu komórek nowotworowych w płynie otrzewnowym, opłucnowym itp.). Cytologia jest badaniem przesiewowym lub wstępnym – dodatni wynik zwykle musi być potwierdzony dalszą diagnostyką (np. biopsją).
• Badania krwi – markery nowotworowe: Wiele nowotworów uwalnia do krwi charakterystyczne substancje, które można oznaczyć laboratoryjnie. Przykłady takich markerów: PSA (antygen swoisty prostaty) podwyższony w raku prostaty, CEA (antygen karcinoembrionalny) w raku jelita grubego i innych, CA-125 w raku jajnika, AFP (alfafetoproteina) w raku wątroby, marker CA 15-3 w raku piersi, kalcytonina w raku rdzeniastym tarczycy, itp. Markery mogą wspomagać diagnostykę – np. bardzo wysokie PSA sugeruje raka prostaty – ale nie są jednoznaczne. Często ich poziom rośnie też w innych stanach (łagodnych chorobach, stanach zapalnych), a nie każdy nowotwór daje podwyższenie typowego markera. Markery nowotworowe znajdują głównie zastosowanie w monitorowaniu leczenia (spadek lub wzrost stężenia informuje o skuteczności terapii lub nawrocie choroby). W badaniach przesiewowych wykorzystuje się je rzadko (wyjątkiem częściowo PSA).
• Badania genetyczne i molekularne: W laboratorium można również analizować materiał genetyczny pacjenta lub komórek nowotworowych. Testy predyspozycji genetycznych (z krwi) pozwalają stwierdzić obecność dziedzicznych mutacji zwiększających ryzyko raka (np. BRCA1/2, geny związane z rakiem jelita). Z kolei badania molekularne guza (wykonywane na materiale z biopsji) wykrywają specyficzne mutacje lub cechy nowotworu, które mają znaczenie dla doboru leczenia. Przykładem jest oznaczenie mutacji EGFR, ALK czy KRAS w raku płuca, mutacji BRAF w czerniaku, receptorów hormonalnych (ER/PR) i nadekspresji HER2 w raku piersi. Wyniki tych badań decydują, czy pacjent kwalifikuje się do terapii celowanych lub immunoterapii (o tym więcej w części o leczeniu). Nowoczesne techniki biologii molekularnej, jak PCR, FISH, sekwencjonowanie genomu guza czy tzw. profilowanie genowe, stają się standardem w onkologii spersonalizowanej.

W diagnostyce nowotworów wykorzystuje się również liczne badania obrazowe, takie jak rentgen (RTG), ultrasonografia (USG), tomografia komputerowa (TK) czy rezonans magnetyczny (MRI). Pozwalają one uwidocznić guz w ciele, ocenić jego położenie, rozmiar i ewentualne przerzuty. Jednak nawet najbardziej zaawansowane skany nie zastąpią badania mikroskopowego – tylko analiza tkanki pozwala potwierdzić, czy zmiana jest rakiem, i jakiego typu. Dlatego często wykonuje się najpierw obrazowanie (np. wykrycie guzka w mammografii lub TK), a następnie celowaną biopsję tej zmiany do badania histopatologicznego.

W ostatnich latach pojawiają się również nowatorskie testy, jak np. biopsja płynna – wykrywanie we krwi pacjenta krążącego DNA nowotworowego lub komórek nowotworowych. Takie badanie może w przyszłości umożliwić wcześniejsze wykrycie raka lub monitorowanie choroby bez potrzeby inwazyjnej biopsji. Obecnie jednak biopsja płynna jest stosowana głównie eksperymentalnie lub jako uzupełnienie, a podstawą diagnostyki pozostają tradycyjne metody.

Podsumowując: Diagnostyka raka zwykle wymaga połączenia wielu metod. Laboratoryjne testy (cytologia, markery, genetyka) mogą dać ważne wskazówki, ale o rozpoznaniu decyduje badanie histopatologiczne. Nie należy też zapominać o badaniach przesiewowych (screening), które wykonuje się u osób bez objawów – ich omówienie znajduje się w dalszej części artykułu. Im wcześniej i dokładniej rozpoznamy nowotwór, tym większa szansa na skuteczne leczenie.

Główne sposoby leczenia

Leczenie nowotworów złośliwych to złożony proces, który zależy od typu raka, jego zaawansowania (stopnia rozprzestrzenienia się) oraz ogólnego stanu pacjenta. Onkologia dysponuje obecnie wieloma metodami terapii – często stosuje się leczenie skojarzone, łącząc różne sposoby dla uzyskania najlepszego efektu. Do głównych metod leczenia raka należą:

• Chirurgia (operacja): Najstarsza i wciąż podstawowa metoda leczenia wielu guzów litych. Polega na wycięciu guza wraz z marginesem zdrowej tkanki. Jeśli nowotwór jest ograniczony do jednego miejsca (stadium miejscowe), chirurgiczne usunięcie zmiany może prowadzić do całkowitego wyleczenia. Przykłady: mastektomia lub operacja oszczędzająca pierś w raku piersi, resekcja fragmentu jelita z guzem w raku jelita grubego, lobektomia płuca w raku płuc w niskim stadium, usunięcie guza skóry. Chirurgia bywa także stosowana paliatywnie (dla złagodzenia objawów, np. zmniejszenie masy guza uciskającego narząd). Nowoczesne techniki operacyjne, w tym chirurgia małoinwazyjna (laparoskopowa) czy robotyczna, umożliwiają coraz skuteczniejsze i bezpieczniejsze zabiegi onkologiczne.
• Radioterapia: Metoda leczenia za pomocą promieniowania jonizującego (najczęściej wysokoenergetyczne promienie X). Napromienianie guza powoduje uszkodzenie DNA w komórkach nowotworowych i ich śmierć. Radioterapię stosuje się często po operacji (tzw. uzupełniająca radioterapia adjuwantowa) aby zniszczyć ewentualne pozostałe komórki nowotworowe w loży po guzie. Czasem używana jest przed operacją (radioterapia neoadiuwantowa) w celu zmniejszenia masy guza i ułatwienia zabiegu. W niektórych nowotworach radioterapia jest leczeniem radykalnym samodzielnym (np. rak drobnokomórkowy prostaty bywa leczony radioterapią zamiast operacji, rak szyjki macicy w stadium lokalnie zaawansowanym – radiochemioterapia). Nowoczesna radioterapia jest bardzo precyzyjna – używa technik planowania 3D, IMRT, stereotaktycznych – dzięki czemu maksymalna dawka trafia w guz, oszczędzając zdrowe tkanki. Typowe skutki uboczne to zmęczenie i odczyny popromienne (np. rumień skóry, podrażnienie błon śluzowych) ograniczone do napromienianej okolicy.
• Chemioterapia: Leczenie systemowe (działa na cały organizm) za pomocą leków cytostatycznych, które niszczą szybko dzielące się komórki. Chemioterapia jest podstawą leczenia wielu nowotworów rozsianych (przerzutowych), ponieważ dociera z krwią do wszystkich narządów. Stosuje się ją też uzupełniająco po operacji (chemia adjuwantowa – aby zlikwidować mikroprzerzuty) lub przed operacją (chemia neoadiuwantowa – aby zmniejszyć guz i ułatwić zabieg). Leki chemioterapeutyczne działają na komórki nowotworowe, ale niestety uszkadzają też zdrowe tkanki o szybkim podziale komórek (np. szpik kostny, mieszek włosowy, błonę śluzową jelit). Stąd częste skutki uboczne chemii: wypadanie włosów, nudności, wymioty, spadek morfologii (niedobory krwinek), osłabienie odporności, zmęczenie. Mimo to, chemioterapia bywa bardzo skuteczna w zmniejszaniu guzów i przedłużaniu życia, a w niektórych nowotworach (np. białaczki, chłoniaki, rak jądra) potrafi doprowadzić do całkowitego wyleczenia. Schematy chemioterapii dobiera się w zależności od rodzaju raka – często jest to kombinacja kilku leków podawanych dożylnie w cyklach co kilka tygodni.
• Immunoterapia: Stosunkowo nowa forma leczenia, której celem jest pobudzenie układu odpornościowego do walki z nowotworem. Zdrowy układ immunologiczny potrafi rozpoznać i zniszczyć komórki nowotworowe, jednak nowotwory często unikają tej kontroli (np. poprzez wyłączanie odpowiedzi immunologicznej). Leki immunoterapeutyczne znoszą te “hamulce” – przykładem są przeciwciała monoklonalne blokujące punkt kontrolny PD-1/PD-L1 lub CTLA-4 na limfocytach, co reaktywuje odpowiedź odpornościową przeciw rakowi. Ten typ immunoterapii (tzw. inhibitory checkpoint) zrewolucjonizował leczenie czerniaka skóry, raków płuca, nerki i wielu innych – u części chorych powodując długotrwałe remisje nawet w zaawansowanej chorobie. Inne formy immunoterapii to np. terapia CAR-T (modyfikowane limfocyty T pacjenta atakujące nowotwór, stosowane np. w opornych białaczkach) czy cytokiny stymulujące odporność. Immunoterapia może dawać nietypowe działania niepożądane – tzw. objawy autoimmunologiczne (gdy pobudzony układ odpornościowy atakuje też zdrowe tkanki, np. powodując zapalenie jelit, wątroby, tarczycy). Niemniej, immunoterapia stała się obecnie czwartym filarem leczenia onkologicznego obok chirurgii, chemii i radioterapii, szczególnie w leczeniu nowotworów przerzutowych.
• Terapia celowana: Są to leki ukierunkowane molekularnie – zaprojektowane tak, by blokować konkretne mechanizmy napędzające wzrost komórek nowotworowych. W odróżnieniu od chemioterapii, która działa na wszystkie dzielące się komórki, terapia celowana precyzyjnie trafia w określony cel molekularny (najczęściej białko powstałe w wyniku mutacji lub inne nieprawidłowo aktywne białko w komórce rakowej). Przykłady terapii celowanych: inhibitory kinaz tyrozynowych (np. imatinib w przewlekłej białaczce szpikowej blokuje białko BCR-ABL, erlotynib w raku płuca blokuje zmutowany receptor EGFR), przeciwciała monoklonalne przeciw receptorom (np. trastuzumab przeciw HER2 w raku piersi), inhibitory angiogenezy (np. bewacizumab hamujący wzrost naczyń guza). Terapie celowane zwykle wymagają wcześniejszego badania molekularnego guza, by potwierdzić obecność „celu” (np. mutacji EGFR, nadekspresji HER2 itp.). Ich skuteczność bywa bardzo wysoka u wybranych pacjentów – potrafią na dłuższy czas zatrzymać postęp choroby, często z mniejszą toksycznością ogólną niż chemia. Minusem jest to, że z czasem komórki nowotworowe mogą się uodpornić (powstają kolejne mutacje).
• Terapia hormonalna: Stosowana w leczeniu nowotworów hormonozależnych. Niektóre guzy potrzebują hormonów do wzrostu – np. większość raków piersi rośnie pod wpływem estrogenów, a rak prostaty pod wpływem testosteronu. Leczenie hormonalne polega na zablokowaniu działania tych hormonów. Przykłady: u kobiet z rakiem piersi stosuje się tamoksyfen (blokuje receptory estrogenowe) lub inhibitory aromatazy (obniżają poziom estrogenów) – co hamuje wzrost komórek raka. U mężczyzn z rakiem prostaty stosuje się analogii LHRH lub antyandrogeny – obniżając stężenie testosteronu (“chemiczna kastracja”) i spowalniając rozwój nowotworu. Terapia hormonalna jest zwykle leczeniem długotrwałym, stosowanym przez kilka lat po zabiegu, lub w chorobie zaawansowanej w celu jej opanowania. Ma inne skutki uboczne niż chemia (wynikające z braku danego hormonu, np. objawy menopauzalne). Jest to bardzo istotna metoda, zwłaszcza w raku piersi i prostaty – bywa, że same leki hormonalne wystarczają, by kontrolować chorobę.

W praktyce onkologicznej często łączy się powyższe metody. Na przykład rak piersi we wczesnym stadium może być leczony operacyjnie, a następnie uzupełniająco chemioterapią, radioterapią i terapią hormonalną (jeśli jest hormonozależny). Rak jelita grubego – operacja plus ewentualna chemioterapia. Rak płuca – u niektórych chorych najpierw chemio- i radioterapia w celu zmniejszenia guza, potem operacja. Terapie skojarzone pozwalają skuteczniej zniszczyć komórki nowotworowe (działając różnymi mechanizmami), ale wymagają współpracy wielu specjalistów (chirurga, onkologa klinicznego, radioterapeuty). Plan leczenia jest zawsze dobierany indywidualnie.

Warto dodać, że w przypadku choroby bardzo zaawansowanej, gdy wyleczenie nie jest już możliwe, stosuje się leczenie paliatywne – może ono obejmować wszystkie powyższe metody, ale z innym celem: nie żeby wyleczyć, a by przedłużyć życie i poprawić jego jakość, łagodząc objawy. Na przykład radioterapia może zmniejszyć ból kości w przypadku przerzutów, chemia – spowolnić wzrost guzów i zmniejszyć dolegliwości, a leczenie przeciwbólowe i opieka wspierająca poprawiają komfort pacjenta. Współczesna onkologia stara się nie tylko wydłużać przeżycie chorych na raka, ale też zapewnić im możliwie dobre samopoczucie i wsparcie na każdym etapie choroby.

Znaczenie wczesnego wykrywania i profilaktyki

W walce z rakiem ogromną rolę odgrywa czas. Im wcześniej nowotwór zostanie wykryty, tym większe są szanse na jego wyleczenie – to prosta, ale fundamentalna zasada. We wczesnym stadium (gdy guz jest mały i nie zdążył się rozprzestrzenić) często możliwe jest leczenie mniej obciążające i dające niemal pewne wyleczenie (np. ograniczona operacja). Natomiast nowotwór wykryty późno, gdy dał już przerzuty do węzłów chłonnych czy odległych narządów, wymaga dużo bardziej agresywnego leczenia, a rokowania są zdecydowanie gorsze. Statystyki jednoznacznie pokazują, że przeżycie pacjentów istotnie się poprawia, gdy rak jest zdiagnozowany na wczesnym etapie³. Dla zilustrowania – pięcioletnie przeżycie w raku jelita grubego wykrytym zanim doszło do przerzutów wynosi ok. 90%, podczas gdy w stadium zaawansowanym (z przerzutami odległymi) spada do kilkunastu procent. Podobnie, większość kobiet z wczesnym rakiem piersi zdrowieje na stałe, ale przy rozsianiu nowotworu szanse znacznie maleją. Wczesne wykrycie oznacza zatem realnie uratowane życie lub wiele dodatkowych lat życia³.

Niestety, wiele nowotworów rozwija się skrycie – we wczesnej fazie nie daje objawów lub są one bagatelizowane. Dlatego medycyna kładzie duży nacisk na badania przesiewowe (screening) i profilaktykę, które pozwalają wykryć raka, zanim da o sobie znać. Badania przesiewowe to testy wykonywane u osób zdrowych, bez objawów, ale z określonej grupy ryzyka (np. z odpowiedniej grupy wiekowej). Celem jest wykrycie zmian przedrakowych albo bardzo wczesnego raka, który jest jeszcze wyleczalny w 100%. Przykładem skutecznej profilaktyki jest kolonoskopia – w trakcie tego badania można usunąć polipy z jelita grubego, zanim przekształcą się one w nowotwór złośliwy. To dosłownie zapobiega zachorowaniu na raka jelita. Innym przykładem jest cytologia szyjki macicy – wykrywa ona dysplazję (stan przedrakowy) nabłonka, którą można wyleczyć zanim rozwinie się inwazyjny rak szyjki. Wczesne wykrycie już rozwiniętego nowotworu również bardzo pomaga – np. małego guzka piersi można często usunąć z zachowaniem piersi i obyć się bez ciężkiej chemii, podczas gdy duży guz może wymagać mastektomii i wielomiesięcznego leczenia uzupełniającego.

Profilaktyka pierwotna to z kolei działania zapobiegające w ogóle powstawaniu raka. Obejmuje ona głównie modyfikację stylu życia (rzucenie palenia, zdrowa dieta itd., patrz następny rozdział) oraz działania takie jak szczepienia chroniące przed wirusami onkogennymi (np. HPV, HBV). Tego typu profilaktyka zmniejsza ryzyko zachorowania w populacji. Natomiast profilaktyka wtórna odnosi się do wczesnego wykrywania – czyli właśnie badań przesiewowych.

Podsumowując, wczesne wykrycie i zapobieganie nowotworom mają kluczowe znaczenie³. Dzięki nim zmniejsza się zarówno umieralność, jak i cierpienie związane z chorobą nowotworową. W krajach, które wprowadziły na szeroką skalę programy badań przesiewowych (np. mammografia, cytologia, kolonoskopia), odnotowano spadek śmiertelności z powodu tych nowotworów. Każdy z nas może też indywidualnie dbać o swoje zdrowie przez regularne kontrole lekarskie i zdrowy tryb życia. W kolejnym rozdziale przedstawiamy konkretne zalecenia dotyczące badań przesiewowych oraz stylu życia, które pomogą zminimalizować ryzyko raka.

Badania przesiewowe i zdrowy styl życia

Badania przesiewowe (screening): Medycyna opracowała zalecenia, które badania wykonywać profilaktycznie w określonym wieku lub przy określonych czynnikach ryzyka, aby wykryć nowotwór odpowiednio wcześnie. Oto najważniejsze z nich:

• Mammografia piersi: Regularne prześwietlenie piersi w celu wykrycia wczesnego raka piersi. Zaleca się, aby kobiety w wieku 50–69 lat wykonywały mammografię co 2 lata w ramach programu profilaktycznego. U kobiet obciążonych (rak piersi w rodzinie, mutacja BRCA) badania rozpoczyna się wcześniej i wykonuje częściej, zgodnie z indywidualnymi zaleceniami lekarza. Mammografia pozwala wykryć zmiany, zanim staną się wyczuwalne – znacznie zwiększa to szanse wyleczenia.
• Cytologia szyjki macicy: Badanie polegające na pobraniu szczoteczką komórek z tarczy szyjki macicy i ocenieniu ich pod mikroskopem (test Pap). Wszystkie kobiety powinny rozpocząć badania cytologiczne nie później niż kilka lat po rozpoczęciu współżycia (najpóźniej od 25. roku życia). Standardowo w Polsce zaleca się cytologię co 3 lata u kobiet w wieku 25–59 lat. Nowocześniejszą metodą jest test na HPV wysokiego ryzyka (co 5–10 lat), jednak cytologia pozostaje podstawą badań przesiewowych. Regularna cytologia pozwala niemal całkowicie zapobiec rakowi szyjki macicy, wykrywając i umożliwiając leczenie zmian przedrakowych.
• Badania w kierunku raka jelita grubego: Osobom po 50. roku życia (czasem od 45. rż.) zaleca się profilaktyczną kolonoskopię – badanie endoskopowe jelita grubego – co 10 lat. W trakcie kolonoskopii lekarz może wykryć i usunąć polipy, zapobiegając rozwojowi raka. Alternatywnie, lub pomiędzy kolonoskopiami, wykonuje się test na krew utajoną w stolcu (FOBT lub bardziej czuły test immunochemiczny FIT) – raz do roku lub co 2 lata. Wykrycie utajonej (niewidocznej gołym okiem) krwi w kale może wskazywać na krwawiącą zmianę w jelicie (polip lub nowotwór) i jest wskazaniem do kolonoskopii. Oba te podejścia zmniejszają ryzyko zgonu z powodu raka jelita grubego dzięki wykrywaniu zmian wcześnie. Osoby z obciążeniem rodzinnym powinny zacząć badania wcześniej i wykonywać je częściej według porad specjalisty.
• Badanie PSA (dla mężczyzn): PSA to marker raka prostaty oznaczany z próbki krwi. W populacji mężczyzn po 50. roku życia zaleca się rozważenie periodycznego oznaczania PSA (np. co rok lub co 2 lata), zwłaszcza jeśli oczekiwana długość życia przekracza 10 lat. Decyzję o rozpoczęciu badań PSA należy podjąć wspólnie z lekarzem, gdyż test ten ma swoje ograniczenia (może być fałszywie dodatni w łagodnym przeroście prostaty, a nie każdy rak prostaty wymaga od razu leczenia). U osób z obciążeniem rodzinnym (ojciec lub brat chorowali) PSA często zaleca się już od 45. roku życia. Monitorowanie PSA pozwala wychwycić nowotwór prostaty na wczesnym etapie, kiedy jest on w pełni uleczalny.
• Niskodawkowa tomografia komputerowa (LDCT) płuc: To badanie przesiewowe rekomendowane u osób z wysokim ryzykiem raka płuca, czyli przede wszystkim wieluletnich palaczy. Obecne wytyczne (np. amerykańskie) sugerują wykonywanie corocznej niskodawkowej tomografii klatki piersiowej u osób w wieku 50–80 lat, które paliły przez ≥20 "paczkolat" (np. paczkę dziennie przez 20 lat) i nadal palą lub rzuciły niedawno. Badanie LDCT jest w stanie wykryć bardzo małe guzki w płucach. Wykazano, że u odpowiednio wyselekcjonowanych palaczy przesiewowa tomografia zmniejsza umieralność z powodu raka płuca, wykrywając go wcześnie. W Polsce takie badania dopiero zaczynają być wprowadzane – warto zapytać lekarza, czy kwalifikujemy się do programu. Najlepszą profilaktyką raka płuc pozostaje jednak niepalenie (żadna metoda obrazowa nie uchroni przed skutkami kontynuowania nałogu).
• Profilaktyka raka skóry: Choć nie ma formalnego programu przesiewowego, samobadanie skóry i okresowe kontrole dermatologiczne są zalecane, zwłaszcza u osób z licznymi znamionami lub czynnikami ryzyka (bardzo jasna skóra, liczne oparzenia słoneczne w przeszłości, rak skóry w rodzinie). Należy regularnie (np. raz w miesiącu) oglądać całą skórę, również na plecach, skórze głowy, stopach itp. – czy nie pojawiły się nowe zmiany lub czy któreś znamię się nie zmieniło. Jeśli zauważymy podejrzaną zmianę (patrz opis objawów czerniaka wyżej), trzeba niezwłocznie udać się do dermatologa. Lekarz może zbadać skórę dermatoskopem, a w razie potrzeby usunąć znamiona podejrzane. Wczesne usunięcie czerniaka daje niemal 100% szans na wyleczenie, więc czujność jest tu kluczowa.

Oprócz powyższych, istnieją też inne działania przesiewowe w określonych grupach (np. badanie niską dawką tomografii dla palaczy, USG jamy brzusznej u osób z wysokim ryzykiem raka wątroby, gastroskopia w krajach o wysokiej zapadalności na raka żołądka). Jednak te wymienione wyżej (piersi, szyjka macicy, jelito grube, prostata, płuca) to podstawowe filary profilaktyki nowotworów u większości populacji.

Zdrowy styl życia: Drugi filar profilaktyki to wprowadzanie na co dzień zdrowych nawyków, które zmniejszają prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu. Najważniejsze zalecenia dotyczące stylu życia obejmują:

• Rzucenie palenia tytoniu (i unikanie dymu papierosowego): Niepalenie jest prawdopodobnie najskuteczniejszym pojedynczym działaniem, jakie można podjąć, by zapobiec nowotworom. U osób palących od lat ryzyko np. raka płuc jest wielokrotnie wyższe niż u niepalących. Rzucenie palenia w każdym wieku przynosi korzyści – ryzyko stopniowo maleje wraz z upływem kolejnych lat abstynencji. Unikanie miejsc zadymionych chroni przed biernym paleniem. Warto skorzystać z pomocy lekarza, poradni antynikotynowej, terapii nikotynowej – zerwanie z nałogiem przyniesie długofalowe korzyści zdrowotne.
• Ograniczenie spożycia alkoholu: Najlepiej całkowite unikanie nadmiernego picia. Jeśli pijesz, rób to z umiarem – według zaleceń nie więcej niż 1 drink dziennie dla kobiety i 2 dla mężczyzny (a im mniej, tym lepiej). Alkohol to udowodniony czynnik rakotwórczy – ograniczenie go zmniejsza ryzyko m.in. raka wątroby, jelita, piersi i innych.
• Zdrowa, zbilansowana dieta: Zaleca się dietę bogatą w warzywa i owoce (minimum 5 porcji dziennie), produkty pełnoziarniste, z ograniczeniem tłuszczów nasyconych i cukrów prostych. Unikaj nadmiernego spożycia czerwonego mięsa i wędlin – zastępuj je drobiem, rybami, roślinami strączkowymi. Ogranicz żywność wysokoprzetworzoną, fast-foody, słodzone napoje. Dzięki diecie bogatej w błonnik zmniejsza się ryzyko raka jelita grubego, a antyoksydanty i witaminy z warzyw i owoców mogą chronić komórki przed uszkodzeniami DNA. Jeśli to możliwe, wybieraj zdrowe przygotowywanie posiłków – gotowanie, pieczenie, duszenie zamiast smażenia w głębokim tłuszczu czy grillowania (podczas przypalania mięsa powstają rakotwórcze związki).
• Regularna aktywność fizyczna i utrzymanie prawidłowej masy ciała: Ćwiczenia fizyczne minimum 3–5 razy w tygodniu po 30 minut (lub codziennie umiarkowany ruch, np. szybki spacer) pozytywnie wpływają na metabolizm i układ odpornościowy. Pomagają też utrzymać zdrową wagę, co jest kluczowe, bo otyłość sprzyja wielu nowotworom. Staraj się utrzymywać BMI w granicach normy (~18,5–24,9) i unikać odkładania się tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha. Wybierz taką formę ruchu, jaka sprawia Ci przyjemność – może to być pływanie, jazda na rowerze, bieganie, taniec czy nawet prace ogródkowe. Ważne, by ograniczać siedzący tryb życia.
• Ochrona przed słońcem (promieniowaniem UV): Dbaj o skórę – nadmierna ekspozycja na słońce zwiększa ryzyko czerniaka i raków skóry. Unikaj opalania się w godzinach okołopołudniowych (10:00–16:00), kiedy słońce operuje najmocniej. Stosuj kremy z filtrem SPF 30–50 na odsłonięte części ciała, nakrycia głowy, okulary przeciwsłoneczne. Nie korzystaj z solarium – sztuczne UV również jest rakotwórcze. Dzieci szczególnie chroń przed poparzeniami słonecznymi. Pamiętaj, że opalenizna nie jest oznaką zdrowia – to mechanizm obronny skóry przed promieniowaniem.
• Szczepienia ochronne: Skorzystaj z dostępnych szczepionek, które chronią przed wirusami onkogennymi. Szczepienie przeciw HPV zalecane jest dla dziewcząt i chłopców w wieku nastoletnim (najlepiej przed rozpoczęciem aktywności seksualnej). Chroni ono przed zakażeniem typami HPV powodującymi raka szyjki macicy (oraz część nowotworów gardła, odbytu, prącia) – w krajach o wysokim odsetku zaszczepionej młodzieży zachorowania na te nowotwory znacząco spadły⁴. Drugą ważną szczepionką jest przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (HBV) – podawana rutynowo noworodkom i osobom nieszczepionym. Chroni ona przed przewlekłym zakażeniem wątroby, które może po latach doprowadzić do marskości i raka wątroby. Poza tym warto szczepić się co roku przeciw grypie i zgodnie z kalendarzem szczepień – pośrednio wspiera to organizm i zapobiega infekcjom mogącym osłabiać organizm.
• Unikanie substancji rakotwórczych: Staraj się minimalizować kontakt z chemikaliami i czynnikami, o których wiadomo, że sprzyjają nowotworom. Dotyczy to np. azbestu (jeśli mieszkasz w starym budownictwie z eternitu – nie majstruj sam przy nim, zleć fachowe usunięcie), zanieczyszczeń powietrza (smogu – wspieraj działania antysmogowe, używaj oczyszczacza powietrza w domu, maski antysmogowej przy wysokim PM2.5), dymu tytoniowego (nie przebywaj w palarniach), chemikaliów w domu (używaj rękawic, maseczki przy malowaniu, lakierowaniu, czyść wentylację, by uniknąć radonu). Stosuj się do zasad bezpieczeństwa w pracy – jeśli pracujesz z potencjalnie szkodliwymi substancjami lub promieniowaniem, zawsze używaj odzieży ochronnej i rób regularne badania kontrolne.
• Dbałość o zdrowie ogólne i badania kontrolne: Utrzymuj regularny kontakt z lekarzem rodzinnym, wykonuj okresowe badania profilaktyczne (morfologia, USG, RTG płuc itp. według zaleceń). Leczenie chorób przewlekłych (np. zapaleń, chorób metabolicznych) również jest elementem profilaktyki – np. właściwe leczenie refluksu żołądkowego zmniejsza ryzyko raka przełyku, a usunięcie infekcji H. pylori zmniejsza ryzyko raka żołądka. Słuchaj swojego ciała – jeśli coś Cię niepokoi, konsultuj to z lekarzem, nie odkładaj wizyty.

Na koniec, warto podkreślić, że profilaktyka nowotworów to proces ciągły. Zdrowy styl życia przynosi korzyści nie tylko w kontekście raka, ale poprawia ogólny stan zdrowia, zmniejsza ryzyko chorób serca, cukrzycy i wielu innych schorzeń. Natomiast uczestnictwo w programach badań przesiewowych to inwestycja w siebie – badanie takie jak kolonoskopia czy mammografia może uratować życie, choć bywa nieprzyjemne lub stresujące. Starajmy się przełamać obawy i stereotypy. Wczesne wykrycie raka to nie wyrok, a szansa na pełne wyleczenie, bo medycyna dysponuje wtedy najskuteczniejszymi narzędziami.

Podsumowanie: Rak to poważna choroba, ale dzięki wiedzy o czynnikach ryzyka oraz stosowaniu profilaktyki wiele przypadków nowotworów można uniknąć lub wyleczyć we wczesnym stadium. Dbajmy o siebie: nie palmy, odżywiajmy się zdrowo, bądźmy aktywni, chrońmy się przed słońcem, szczepmy się i wykonujmy badania kontrolne. Taka postawa zwiększa szansę na długie życie w zdrowiu, a w razie zachorowania – na pomyślne rezultaty leczenia. Pamiętajmy, że w przypadku raka wiedza i czujność to nasi sprzymierzeńcy. Nie bójmy się pytać lekarzy, korzystać z dostępnych programów i sięgać po sprawdzone informacje. Im więcej wiemy o profilaktyce i objawach ostrzegawczych, tym skuteczniej możemy chronić siebie i bliskich przed tą chorobą.

Przypisy