Testosteron – kluczowy hormon dla zdrowia mężczyzn i kobiet

Badanie poziomu testosteronu – co warto wiedzieć?

Testosteron to hormon, który odgrywa kluczową rolę u mężczyzn, ale pełni też ważne funkcje w organizmie kobiet. Badanie poziomu testosteronu jest prostym testem laboratoryjnym z krwi, a jego wynik może dostarczyć cennych informacji o stanie zdrowia hormonalnego. W poniższym artykule wyjaśniamy, czym jest testosteron, za co odpowiada, jakie są objawy jego niedoboru i nadmiaru oraz dlaczego i kiedy warto wykonać badanie poziomu tego hormonu. Przedstawiamy również, jak wygląda samo badanie, jak interpretować wyniki (oddzielnie dla mężczyzn i kobiet) oraz jak poziom testosteronu zmienia się z wiekiem. Na koniec omówimy wpływ testosteronu na zdrowie seksualne, nastrój, masę mięśniową i metabolizm.

Najważniejsze informacje w skrócie

Testosteron to kluczowy hormon wpływający na libido, masę mięśniową, nastrój, metabolizm i ogólne samopoczucie – zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet. Jego poziom można łatwo zbadać z krwi. Zarówno niedobór, jak i nadmiar mogą powodować różnorodne objawy (np. zmęczenie, problemy seksualne, trądzik, zaburzenia cyklu). Jeśli zauważasz takie dolegliwości, warto wykonać badanie i skonsultować wynik z lekarzem. Wczesna diagnoza zaburzeń hormonalnych może istotnie poprawić jakość życia i zdrowie.

Co to jest testosteron i jaką rolę pełni w organizmie?

Testosteron jest hormonem steroidowym z grupy androgenów, często nazywanym „męskim” hormonem płciowym. U mężczyzn jest on produkowany głównie przez komórki Leydiga w jądrach, a w niewielkich ilościach także przez korę nadnerczy. U kobiet również wytwarzany jest testosteron – przede wszystkim w jajnikach oraz nadnerczach – lecz w dużo mniejszych ilościach niż u mężczyzn [1].

U mężczyzn testosteron odpowiada za rozwój cech płciowych. Już w okresie dojrzewania chłopców wysoki poziom tego hormonu powoduje zmiany takie jak pojawienie się zarostu i owłosienia na ciele, mutacja głosu (pogłębienie barwy), rozwój masy mięśniowej i siły, przyspieszenie wzrostu kości oraz dojrzewanie narządów płciowych i produkcję nasienia [2]. Testosteron warunkuje też popęd płciowy (libido) i w dorosłym życiu umożliwia prawidłowe funkcje seksualne oraz płodność – jest niezbędny do wytwarzania plemników [3]. Oprócz tego hormon ten pomaga w utrzymaniu gęstości kości, wpływa na rozkład tkanki mięśniowej i tłuszczowej w organizmie oraz przyczynia się do produkcji czerwonych krwinek w szpiku kostnym [4].

U kobiet niewielka ilość testosteronu także pełni istotne funkcje – wspiera m.in. prawidłową gęstość kości, zdrowie mięśni, metabolizm oraz utrzymanie libido (choć u pań główną rolę w popędzie płciowym odgrywają estrogeny i inne hormony) [5]. Zaburzenia poziomu testosteronu u kobiet mogą jednak prowadzić do problemów zdrowotnych, o czym piszemy niżej.

Warto wiedzieć, że we krwi testosteron występuje w dwóch postaciach: związanej z białkami transportującymi (głównie z globuliną SHBG i albuminą) oraz jako wolny testosteron, niezwiązany z białkami. Tylko wolna forma jest biologicznie aktywna i bezpośrednio wykorzystywana przez tkanki [6]. Większość testów laboratoryjnych oznacza testosteron całkowity (obejmujący pule hormonu zarówno związanego, jak i wolnego), ale w niektórych przypadkach lekarz może zlecić pomiar testosteronu wolnego, zwłaszcza gdy podejrzewa zaburzenia białek wiążących hormon.

Dlaczego warto zbadać poziom testosteronu?

Pomiar poziomu testosteronu może dostarczyć ważnych informacji o stanie zdrowia hormonalnego i ogólnego pacjenta. Zarówno zbyt niski, jak i zbyt wysoki poziom tego hormonu może powodować szereg dolegliwości i wiązać się z różnymi chorobami. Wykrycie nieprawidłowości pozwala podjąć odpowiednie kroki – czy to poprzez dalszą diagnostykę przyczyny, zmianę stylu życia, czy wdrożenie leczenia (np. terapii hormonalnej lub leczenia choroby podstawowej). Krótko mówiąc, warto zbadać testosteron, aby lepiej zrozumieć przyczynę pewnych objawów i móc poprawić swoje samopoczucie oraz zdrowie.

Niedobór testosteronu u mężczyzn (tzw. hipogonadyzm) może prowadzić do znacznego obniżenia jakości życia – powodować problemy seksualne, spadek energii, nastroju, osłabienie siły mięśniowej czy nawet zwiększać ryzyko osteoporozy (osłabienia kości) [7]. Z kolei nadmiar testosteronu, choć u mężczyzn występuje rzadko, u kobiet może wywoływać uciążliwe objawy (np. zaburzenia miesiączkowania, nadmierne owłosienie) i wskazywać na poważniejsze schorzenia, takie jak zespół policystycznych jajników czy guz hormonalnie czynny. W obu przypadkach poznanie poziomu hormonu jest kluczem do dalszego postępowania.

Badanie testosteronu bywa również elementem diagnostyki różnych stanów medycznych. Lekarze zlecają je m.in. przy ocenie przyczyn niepłodności, zaburzeń erekcji, przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania płciowego u chłopców, a także przy podejrzeniu zaburzeń hormonalnych u kobiet (np. zespół policystycznych jajników – PCOS) czy dysfunkcji przysadki mózgowej [8]. Oznaczenie poziomu testosteronu jest też ważne przed rozpoczęciem ewentualnej terapii testosteronem oraz do monitorowania jej efektów.

Warto podkreślić, że wiele osób z niskim testosteronem może długo nie zdawać sobie z tego sprawy. Objawy niedoboru często narastają powoli i bywają zrzucane na karb starzenia się lub stresu. Badania pokazują, że u sporej grupy starszych mężczyzn z niedoborem ten problem pozostaje niezdiagnozowany, bo rutynowo nie wykonują oni odpowiednich badań [9]. Tymczasem konsekwencje zdrowotne mogą być istotne – analiza obejmująca 24 tysiące mężczyzn wykazała, że przewlekle niskie stężenie testosteronu wiązało się z większym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i krótszym czasem życia [10]. Dlatego jeśli pojawiają się objawy sugerujące zaburzenia hormonalne (opisane poniżej), warto wykonać badanie poziomu testosteronu. Wczesne wykrycie nieprawidłowości daje szansę na poprawę stanu zdrowia – czy to przez leczenie przyczynowe (np. choroby tarczycy, otyłości) czy przez uzupełnienie hormonu pod kontrolą lekarza.

Objawy niedoboru i nadmiaru testosteronu

Zarówno niedobór testosteronu, jak i jego nadmiar, mogą wywoływać różnorodne objawy. Poniżej przedstawiamy najczęstsze symptomy, na które warto zwrócić uwagę.

Objawy niedoboru testosteronu (zbyt niskiego poziomu):

• Obniżone libido i problemy seksualne u mężczyzn – słabsze libido (mniejsze zainteresowanie seksem), trudności z osiągnięciem lub utrzymaniem erekcji (zaburzenia erekcji) [11]. U kobiet bardzo niski poziom testosteronu (rzadko stwierdzany w warunkach fizjologicznych) również może skutkować spadkiem popędu seksualnego.
• Problemy z płodnością – u mężczyzn niski testosteron może upośledzać produkcję plemników, prowadząc do niepłodności (trudności z poczęciem dziecka) [12]. U kobiet skrajny niedobór androgenów mógłby zaburzać owulację, choć na płodność kobiet większy wpływ mają inne hormony.
• Przewlekłe zmęczenie i brak energii – mężczyźni z niedoborem testosteronu często czują się stale zmęczeni, brak im sił witalnych i motywacji do działania. Może pojawić się także obniżenie nastroju, a nawet objawy depresyjne (uczucie smutku, drażliwość, problemy z koncentracją) [13].
• Zmiany w składzie ciała – spadek masy i siły mięśniowej mimo ćwiczeń, jednocześnie zwiększenie tkanki tłuszczowej (zwłaszcza w okolicy brzucha). Niski testosteron ma działanie odwrotne do anabolicznego – sprzyja utracie mięśni i gromadzeniu tłuszczu.
• Zmiany fizyczne u mężczyzn – mogą wystąpić np. utrata owłosienia na twarzy i ciele (rzadszy zarost), powiększenie gruczołów piersiowych (ginekomastia), a także osłabienie kości (osteoporoza) lub niewyjaśniona anemia (niedokrwistość) [14]. U młodych mężczyzn niedobór w okresie dojrzewania objawia się opóźnieniem lub brakiem typowych cech męskich (słaby rozwój mięśni, brak mutacji głosu, skąpe owłosienie itp.).

Objawy nadmiaru testosteronu (zbyt wysokiego poziomu):

• U kobiet: nadmiar androgenów objawia się dość charakterystycznie. Pojawia się hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie typu męskiego – np. silny zarost na twarzy, owłosienie na klatce piersiowej, brzuchu. Włosy na głowie mogą przeciwnie wypadać – występuje łysienie typu męskiego (utrata włosów na skroniach i czubku głowy) [15]. Często głos staje się niższy (praktycznie mutacja jak u chłopców w dojrzewaniu) [16]. Mogą wystąpić nieregularne miesiączki lub brak miesiączki oraz problemy z zajściem w ciążę (niepłodność) [17]. Skóra może stać się tłusta, trądzikowa – nasilony trądzik to częsty objaw hiperandrogenizmu u kobiet [18]. Te objawy u pań często wskazują na PCOS (zespół policystycznych jajników) lub inne zaburzenie hormonalne.
• U mężczyzn: bardzo wysoki poziom testosteronu naturalnie zdarza się rzadko. Jeśli jednak występuje (np. z powodu guza nadnerczy lub jądra produkującego androgeny), może powodować nasilony trądzik, nadmierną pobudność lub agresywne zachowania, a długofalowo potencjalnie przerost prostaty (gruczołu krokowego). Częściej spotykany jest sztucznie podwyższony testosteron u mężczyzn stosujących sterydy anaboliczne – wtedy oprócz powyższych objawów mogą pojawić się skutki uboczne, takie jak trądzik, łysienie androgenowe, zmiany nastroju, a paradoksalnie także redukcja naturalnej produkcji testosteronu i kurczenie się jąder przy długotrwałym stosowaniu sterydów. U nastolatków nadmiar testosteronu objawia się przedwczesnym dojrzewaniem – zbyt wczesnym pojawieniem się cech męskich.

Uwaga: Objawy te nie są specyficzne wyłącznie dla zaburzeń testosteronu – np. przewlekłe zmęczenie czy spadek libido mogą mieć także inne przyczyny (choroby tarczycy, stres, depresja itd.). Dlatego tak ważna jest diagnostyka laboratoryjna. Jeśli zauważasz u siebie kilka z powyższych objawów, skonsultuj się z lekarzem. Wykonanie prostego badania krwi na testosteron pomoże potwierdzić lub wykluczyć, że to właśnie poziom tego hormonu stoi za Twoimi dolegliwościami.

Jakie choroby mogą wiązać się z nieprawidłowym poziomem testosteronu?

Nieprawidłowe stężenie testosteronu często jest skutkiem ubocznym lub objawem innej, podstawowej choroby. Poniżej wymieniono przykładowe schorzenia i stany, które mogą powodować zbyt niski albo zbyt wysoki poziom testosteronu:

• Przyczyny niskiego poziomu testosteronu u mężczyzn: przewlekłe choroby ogólnoustrojowe (np. choroby wątroby lub nerek) mogą obniżać poziom testosteronu [19]. Zaburzenia funkcji przysadki mózgowej (gruczolaki przysadki, guzy mózgu) skutkują niedostateczną stymulacją jąder do produkcji hormonów – mówimy wtedy o hipogonadyzmie wtórnym. Uszkodzenie lub choroby jąder (np. urazy, wnętrostwo, stany zapalne, powikłania świnki) to z kolei przyczyny hipogonadyzmu pierwotnego. Częstą genetyczną przyczyną jest zespół Klinefeltera (wrodzona choroba chromosomowa u mężczyzn), w którym jądra nie produkują wystarczająco testosteronu [20]. Negatywny wpływ ma również nadużywanie alkoholu [21], otyłość i zespół metaboliczny, a także proces starzenia się (o czym więcej w dalszej części artykułu).
• Przyczyny niskiego poziomu testosteronu u kobiet: u zdrowych kobiet niski testosteron jest zjawiskiem fizjologicznym – panie naturalnie mają niski poziom tego hormonu. Bardzo skrajnie niskie wartości mogą jednak wystąpić w przebiegu niektórych chorób endokrynologicznych, np. przy niewydolności nadnerczy (choroba Addisona) lub zaburzeniach funkcji przysadki [22]. Usunięcie chirurgiczne jajników również obniża poziom androgenów u kobiety o około połowę (jajniki produkują część testosteronu) [23].
• Przyczyny wysokiego poziomu testosteronu u mężczyzn: najczęściej wynikają ze stosowania sterydów anabolicznych (egzogennych androgenów) przez sportowców lub osoby chcące zwiększyć masę mięśniową – wtedy mamy do czynienia z „sztucznym” podniesieniem poziomu hormonu [24]. Naturalnie występujący nadmiar testosteronu może być spowodowany guzem wydzielającym androgeny – np. guzem jądra lub nadnerczy [25] [26] – albo wrodzoną wadą hormonalną, taką jak wrodzony przerost nadnerczy (dziedziczne zaburzenie, w którym nadnercza produkują nadmierne ilości hormonów androgenowych) [27]. Wysoki poziom testosteronu może też towarzyszyć nadczynności tarczycy (chociaż to rzadka zależność) [28].
• Przyczyny wysokiego poziomu testosteronu u kobiet: najczęstszym jest zespół policystycznych jajników (PCOS) – bardzo częsta dolegliwość hormonalna u kobiet w wieku rozrodczym (dotyczy ok. 8–13% kobiet w tej grupie wiekowej) i jedną z cech PCOS jest właśnie nadmiar androgenów [29]. Inne przyczyny to guzy jajnika wydzielające androgeny lub guzy nadnerczy (np. guz lub przerost kory nadnerczy) [30]. Rzadziej przyczyną hiperandrogenizmu jest zaburzenie przysadki mózgowej. Warto dodać, że w ciąży poziom testosteronu u kobiet może przejściowo wzrastać (ponieważ łożysko także produkuje niewielkie ilości androgenów).

Niezależnie od przyczyny, nieprawidłowy wynik testosteronu często wymaga poszerzenia diagnostyki. Lekarz może zlecić dodatkowe badania hormonalne (np. LH, FSH, prolaktynę, DHEA-S, SHBG) oraz badania obrazowe (USG jąder, jajników, nadnerczy, rezonans przysadki) w celu wykrycia źródła problemu. Dopiero znajdując przyczynę, można skutecznie leczyć zaburzenia poziomu testosteronu – np. usunąć guz, leczyć chorobę podstawową lub zastosować odpowiednią terapię hormonalną.

Jak przebiega badanie testosteronu – przygotowanie i pobranie

Badanie poziomu testosteronu jest prostym badaniem laboratoryjnym wykonywanym z próbki krwi żylnej. Najczęściej pacjentowi pobiera się krew z żyły w zgięciu łokciowym, przy użyciu cienkiej igły i strzykawki lub specjalnego vacutainera. Procedura trwa tylko chwilę – zwykle pobranie krwi zajmuje mniej niż 5 minut i wiąże się co najwyżej z krótkotrwałym ukłuciem i dyskomfortem [31]. Ryzyko z tym związane jest minimalne; w miejscu wkłucia może pojawić się mały siniaczek lub ból, które szybko ustępują [32].

Przygotowanie do badania: Aby wynik testosteronu był miarodajny, zaleca się odpowiednie przygotowanie:

• Badanie wykonuje się rano. Poziom testosteronu podlega rytmowi dobowemu – najwyższy jest w godzinach rannych (ok. 7:00–10:00), a najniższy wieczorem [33]. Dlatego krew należy pobrać rano.
• Zgłoś się na czczo. Choć nie zawsze jest to bezwzględnie wymagane, wiele laboratoriów prosi, by przed badaniem nie jeść przez ok. 8-12 godzin. Posiłki (zwłaszcza tłuste) mogą wpływać na skład surowicy i pośrednio na wynik, więc najlepiej być na czczo [34].
• Unikaj intensywnego wysiłku w dniu badania. Wyczerpujące ćwiczenia tuż przed pobraniem krwi mogą przejściowo zmieniać poziom hormonów. Zaleca się, aby w dniu badania nie uprawiać ciężkiego treningu i przyjść do laboratorium w stanie względnego spoczynku [35].
• Powstrzymaj się od alkoholu i innych używek dzień przed badaniem. Alkohol może obniżać poziom testosteronu i wpływać na wynik, dlatego dla pewności warto unikać picia alkoholu w przeddzień. Również palenie papierosów czy zażywanie innych substancji bezpośrednio przed badaniem nie jest wskazane.
• Podaj informacje o lekach. Koniecznie poinformuj lekarza i diagnostę, jeśli przyjmujesz jakiekolwiek leki lub suplementy, zwłaszcza hormonalne. Niektóre leki (np. steroidy, leki przeciwpadaczkowe, hormony tarczycy) mogą wpływać na poziom testosteronu lub na wynik testu [36]. Lekarz może zalecić ich odstawienie na pewien czas przed badaniem, jeśli to możliwe.
• Dla kobiet: badanie testosteronu u kobiet można wykonać niezależnie od dnia cyklu miesiączkowego – poziom tego hormonu nie zmienia się znacząco w trakcie cyklu (w przeciwieństwie np. do estrogenów czy progesteronu) [37]. Nie ma więc potrzeby czekać na konkretny dzień cyklu. Wyjątkiem mogą być sytuacje, gdy jednocześnie oznaczane są inne hormony (wtedy lekarz określa termin badania). Ciąża wpływa na poziom testosteronu (zwiększa go), więc warto poinformować lekarza, jeśli pacjentka jest w ciąży.

Samo pobranie krwi poprzedza zwykle krótkie odpoczęcie po przyjściu do laboratorium (5-15 minut), by organizm się wyciszył. Po pobraniu pacjent może od razu wrócić do normalnych czynności – nie ma specjalnych ograniczeń. Wynik badania testosteronu zazwyczaj jest dostępny po 1–2 dniach (czasem nawet tego samego dnia, zależnie od laboratorium).

Jeśli wynik początkowy budzi wątpliwości (np. jest na granicy normy lub nie pasuje do objawów pacjenta), badanie należy powtórzyć w innym dniu dla pewności [38]. Poziom hormonów może ulegać wahaniom, dlatego do rozpoznania niedoboru testosteronu u mężczyzny często wymagane są dwa oddzielne pomiary rano. Dopiero powtarzalnie niski wynik potwierdza hipogonadyzm.

Jak interpretować wyniki badania testosteronu?

Otrzymując wynik badania testosteronu, warto skonsultować go z lekarzem, zwłaszcza endokrynologiem, urologiem lub ginekologiem (w zależności od płci i kontekstu klinicznego). Interpretacja nie opiera się tylko na porównaniu z „normą” podaną przez laboratorium, ale wymaga uwzględnienia wielu czynników:

• Normy różnią się dla mężczyzn i kobiet oraz zależą od wieku. Stężenie testosteronu u zdrowego dorosłego mężczyzny jest wielokrotnie wyższe niż u zdrowej kobiety. Orientacyjne prawidłowe wartości testosteronu całkowitego to ok. 260–1000 ng/dl (9,0–34,7 nmol/l) u mężczyzn oraz 15–70 ng/dl (0,52–2,43 nmol/l) u kobiet [39]. U młodych mężczyzn zwykle obserwuje się górne zakresy tych norm, zaś u mężczyzn starszych wartości prawidłowe mogą mieścić się bliżej dolnej granicy (np. 300–500 ng/dl). U kobiet po menopauzie poziom testosteronu może być nieco niższy niż przed menopauzą (fizjologicznie około 40–50% spadku w porównaniu z okresem premenopauzalnym) [40]. Należy pamiętać, że zakres norm może różnić się w zależności od laboratorium i zastosowanej metody oznaczenia – zawsze należy odnieść wynik do zakresu referencyjnego podanego na wydruku z laboratorium [41].
• Jednostki pomiaru. W Polsce laboratoria podają testosteron najczęściej w ng/dl (nanogramach na decylitr) lub w nmol/l (nanomolach na litr). Istnieją przeliczniki między tymi jednostkami (np. 1 ng/dl ≈ 0,0347 nmol/l). Ważne, by porównywać swój wynik do norm w tych samych jednostkach. Gdy porównujemy informacje z różnych źródeł, upewnijmy się, czy mowa o ng/dl czy nmol/l, by uniknąć pomyłki.
• Rodzaj oznaczonego testosteronu. Zwykle badany jest testosteron całkowity. U niektórych pacjentów lekarz zleca jednak dodatkowo testosteron wolny lub oblicza tzw. wskaźnik wolnych androgenów. Dzieje się tak np. przy podejrzeniu zaburzeń białek wiążących (SHBG), w otyłości lub chorobach wątroby. Pamiętajmy, że tylko wolny testosteron jest biologicznie czynną formą hormonu [42] – dlatego czasem pacjent z pogranicznym poziomem całkowitego testosteronu, ale niskim SHBG, może mieć odpowiednią „dostępną” ilość hormonu. Lekarz oceni, czy potrzebne są dodatkowe oznaczenia ponad podstawowy testosteron całkowity.
• Objawy kliniczne. Liczby to nie wszystko. Interpretacja wyniku zawsze powinna uwzględniać objawy i stan pacjenta [43]. Przykładowo: jeśli mężczyzna ma wynik nieco poniżej normy, ale nie odczuwa żadnych dolegliwości, lekarz może zalecić jedynie obserwację. Z kolei wynik „w normie”, ale obecność wyraźnych objawów niedoboru, może skłonić lekarza do dalszych badań – bo u danej osoby wartości referencyjne mogą nie odzwierciedlać optymalnego poziomu. Każdy pacjent jest inny. Dlatego nie należy samodzielnie stawiać diagnozy tylko na podstawie liczby – zawsze skonsultuj wynik ze specjalistą, który spojrzy na cały obraz kliniczny [44].
• Wiek pacjenta. Jak wspomniano, testosteron spada z wiekiem. U starszego mężczyzny nieco niższy wynik może być uznany za odpowiedni do wieku, podczas gdy taka sama liczba u młodego mężczyzny byłaby nieprawidłowa. Podobnie u dzieci i młodzieży obowiązują inne normy zależne od fazy dojrzewania. Laboratoria zwykle podają osobne zakresy referencyjne dla różnych grup wiekowych.
• Inne badania i czynniki. Lekarz interpretując wynik weźmie pod uwagę także wyniki innych badań (np. poziom LH i FSH – hormonów przysadki, poziom innych androgenów jak DHEA-S, profil tarczycowy, prolaktynę) oraz informacje o stylu życia pacjenta, jego chorobach przewlekłych, lekach. Sam wynik testosteronu nie przesądza jeszcze o diagnozie, ale w połączeniu z całokształtem danych naprowadza na właściwe rozpoznanie [45].

Na wydruku z laboratorium przy wyniku testosteronu powinna znajdować się informacja o normie dla danej płci i wieku – np. „Mężczyźni: 300–1000 ng/dl, Kobiety: 15–70 ng/dl” (przykładowe wartości) [46]. Wynik poniżej dolnej granicy sugeruje niedobór; wynik powyżej górnej granicy – nadmiar. Należy jednak pamiętać, że nie każdy nieprawidłowy wynik oznacza chorobę wymagającą leczenia. Przykładowo, u starszego mężczyzny nieco niższy testosteron może być „normą dla wieku”, a u osoby przyjmującej pewne leki wynik może być przejściowo zmieniony [47]. Dlatego interpretacja należy do lekarza.

Co może oznaczać nieprawidłowy wynik? W skrócie, niski poziom testosteronu u mężczyzny potwierdzony w dwóch pomiarach, przy współistnieniu objawów, oznacza hipogonadyzm (niedoczynność gonad). Lekarz będzie szukał jego przyczyny (patrz wyżej: choroby jąder, przysadki itd.) [48]. Wysoki poziom testosteronu u kobiety wskazuje na hiperandrogenizm – trzeba wtedy zdiagnozować źródło nadmiaru androgenów (np. PCOS lub guz hormonalny) [49]. Wysoki testosteron u mężczyzny może potwierdzić np. doping anaboliczny albo obecność guza produkującego androgeny [50]. Niski testosteron u kobiety sam w sobie zwykle nie jest traktowany jako jednostka chorobowa – raczej zwraca się uwagę na ewentualny niski poziom estrogenów i ogólną niewydolność hormonalną (np. niewydolność jajników, problemy nadnerczy) [51].

Podsumowując: wyniki badań testosteronu zawsze konsultuj z lekarzem. On wyjaśni Ci ich znaczenie, a w razie potrzeby zleci dodatkowe testy lub leczenie. Nieprawidłowy wynik to nie wyrok – często przyczynę da się skutecznie leczyć lub kontrolować, a samopoczucie pacjenta znacznie się poprawia po rozwiązaniu problemu.

Jak poziom testosteronu zmienia się z wiekiem?

Źródło: opracowanie własne na podstawie ^{1 2 3 4}

Poziom testosteronu nie jest stały przez całe życie – zmienia się wraz z rozwojem i starzeniem organizmu. Różnice widać zarówno między poszczególnymi etapami życia, jak i między płciami.

• W życiu płodowym: U chłopców już w życiu płodowym dochodzi do krótkotrwałych „skoków” testosteronu, co warunkuje rozwój męskich narządów płciowych. Po urodzeniu, mniej więcej do okresu dojrzewania, poziom testosteronu u chłopców jest niski (podobny jak u dziewczynek w tym wieku).
• Okres dojrzewania: To czas gwałtownego wzrostu produkcji testosteronu u chłopców. Mniej więcej między 12. a 17. rokiem życia poziom tego hormonu wzrasta wielokrotnie, co wywołuje zmiany pokwitania – pojawienie się zarostu, mutację głosu, rozwój mięśni, wzrost jąder i penisa. U dziewcząt w okresie dojrzewania testosteron również nieznacznie rośnie (jako produkt uboczny dojrzewania nadnerczy i jajników), ale pozostaje na poziomie kilkadziesiąt razy niższym niż u chłopców. W efekcie, u dojrzewających dziewcząt wysokie androgeny mogą powodować np. trądzik, ale nie ma tak drastycznych efektów jak u chłopców.
• Wczesna dorosłość: U mężczyzn najwyższe poziomy testosteronu obserwuje się w późnym wieku nastoletnim i we wczesnej dorosłości (około 18–25 roku życia). W tym okresie mężczyźni osiągają szczyt możliwości anabolicznych – łatwo budują masę mięśniową, mają wysokie libido, dużą wydolność fizyczną. Kobiety w wieku 20–30 lat mają stabilny, niski poziom testosteronu, który ulega tylko niewielkim wahaniom. Hormon ten u kobiet jest ważny dla utrzymania gęstości kości i mięśni, jednak pierwszoplanową rolę odgrywają estrogeny.
• Wiek średni: U mężczyzn około 30.–40. roku życia zaczyna się powolny, stopniowy spadek poziomu testosteronu. Średnio szacuje się, że poziom testosteronu obniża się o ok. 1% rocznie po 40. roku życia [52]. Nie jest to początkowo mocno odczuwalne – wiele 50- czy 60-latków wciąż ma poziom mieszczący się w normie dla młodych mężczyzn [53]. Niemniej, u części mężczyzn spadek jest bardziej znaczący i może pojawić się tzw. andropauza (hipogonadyzm późnoobjawowy). Andropauza to potoczna nazwa stanu, w którym dojrzały mężczyzna ma objawy niedoboru testosteronu związanego z wiekiem. Szacuje się, że dotyczą one tylko 10–25% starszych mężczyzn – większość zachowuje stężenia hormonalne w granicach normy mimo upływu lat [54]. Warto zauważyć, że u mężczyzn nie ma tak gwałtownej zmiany hormonalnej jak menopauza u kobiet – spadek jest rozłożony na lata, dlatego bywa niezauważony. Dopiero w okolicach 50–60 lat panowie mogą zacząć odczuwać wyraźniej skutki niższego poziomu testosteronu (spadek libido, energii, masy mięśniowej, nasilenie otłuszczenia brzucha, czasem pogorszenie nastroju czy wydolności fizycznej).
  • Ciekawostka: termin „menopauza u mężczyzn” bywa używany niepoprawnie – nie jest to adekwatne określenie, ponieważ u mężczyzn nie dochodzi do całkowitego zaniku produkcji hormonów płciowych, a jedynie do stopniowego obniżenia ich poziomu [55].
• Starszy wiek: U mężczyzn powyżej 60–70 roku życia poziom testosteronu bywa już wyraźnie niższy niż w młodości. U części z nich osiąga wartości poniżej normy młodego mężczyzny, co może skutkować objawami hipogonadyzmu. W takim przypadku lekarze czasem rozważają terapię zastępczą testosteronem, jeśli brak przeciwwskazań, aby poprawić jakość życia seniora. Jednak decyzja jest indywidualna, zależna od stanu zdrowia (istotne, by np. wykluczyć raka prostaty przed terapią). Wielu starszych mężczyzn mimo obniżonego testosteronu nie odczuwa silnych dolegliwości – organizm adaptuje się do zmian, a zdrowy styl życia potrafi zniwelować część skutków.
• U kobiet wraz z wiekiem również zachodzą zmiany, choć inne niż u mężczyzn. U kobiet po menopauzie (zwykle ok. 45–55 roku życia) jajniki przestają produkować hormony płciowe – głównie dotyczy to estrogenów i progesteronu, ale spada także produkcja androgenów (testosteronu). Po menopauzie poziom testosteronu u kobiet jest średnio o około 50% niższy niż w premenopauzie [56]. Mimo tego, nadnercza nadal wytwarzają pewne ilości androgenów, więc testosteron u kobiet nie spada do zera – utrzymuje się na niskim, stabilnym poziomie w późniejszych latach życia. Co ważne, część objawów menopauzy (spadek libido, gorsze samopoczucie, utrata masy kostnej) może wiązać się również z obniżeniem poziomu androgenów, nie tylko estrogenów. U kobiet nie stosuje się jednak rutynowo terapii testosteronem w okresie menopauzy – wyjątkiem mogą być wybrane przypadki (np. bardzo nasilony spadek libido oporny na inne leczenie), zawsze pod ścisłą kontrolą lekarską, ponieważ nadmiar testosteronu u kobiet wywołuje objawy wirylizacji.

Podsumowanie zmian z wiekiem: testosteron osiąga szczyt w młodości, a następnie stopniowo się obniża. U mężczyzn ten spadek bywa odczuwalny w postaci tzw. andropauzy, ale dotyczy to tylko części populacji i przebiega łagodniej niż menopauza u kobiet. U kobiet poziom testosteronu jest niski przez całe życie, a po menopauzie staje się jeszcze niższy, co jednak zwykle ma mniejsze znaczenie kliniczne niż zmiany poziomu estrogenów.

Znajomość tych zmian jest ważna przy ocenie wyników badań – normy zawsze muszą być odniesione do wieku pacjenta. Przykładowo, wynik 300 ng/dl może być uznany za niski u młodego mężczyzny, ale za całkowicie akceptowalny u 70-latka. Z kolei u dziecka wartość 300 ng/dl byłaby zdecydowanie za wysoka (sugerowałaby przedwczesne dojrzewanie). Lekarze dysponują tabelami norm dla różnych grup wiekowych, co pozwala prawidłowo interpretować wyniki.

Kiedy i jak często warto się badać?

Kiedy należy zbadać poziom testosteronu? Najprościej mówiąc: wtedy, gdy istnieją ku temu konkretne wskazania lub objawy. Nie zaleca się rutynowego oznaczania testosteronu u każdej osoby bez wyraźnego powodu. Poniżej wymieniamy sytuacje, w których warto skonsultować z lekarzem potrzebę wykonania tego badania:

• Objawy niedoboru testosteronu u mężczyzny: jeżeli mężczyzna obserwuje u siebie opisane wcześniej objawy takie jak spadek libido, zaburzenia erekcji, przewlekłe zmęczenie, utratę masy mięśniowej, pogorszenie nastroju, osteoporozę czy powiększenie piersi – powinien rozważyć badanie poziomu testosteronu. W szczególności mężczyźni po 40.–50. roku życia, u których pojawiają się takie dolegliwości, powinni porozmawiać z lekarzem o diagnostyce w kierunku hipogonadyzmu.
• Objawy nadmiaru androgenów u kobiety: jeżeli kobieta doświadcza objawów takich jak nieregularne miesiączki (lub brak miesiączki), nadmierne owłosienie w nietypowych miejscach (twarz, klatka piersiowa), nasilony trądzik, obniżenie głosu, problemy z zajściem w ciążę – wskazuje to na możliwy hiperandrogenizm. Podstawowym badaniem w takiej sytuacji jest oznaczenie poziomu testosteronu (oraz często innych androgenów). Najczęstszą przyczyną takich objawów jest PCOS, ale należy wykluczyć inne źródła nadmiaru hormonów.
• Diagnostyka niepłodności: u par mających trudności z poczęciem dziecka badanie hormonalne jest standardem. U mężczyzn badanie testosteronu pomaga ocenić, czy przyczyną niepłodności nie jest niedobór tego hormonu upośledzający produkcję plemników [57]. U kobiet oznaczenie testosteronu bywa zlecane przy podejrzeniu PCOS jako przyczyny niepłodności [58].
• Zaburzenia pokwitania u dzieci: u młodych chłopców z opóźnionym dojrzewaniem (brak rozwoju jąder, mutacji głosu, owłosienia po 14. roku życia) lub podejrzeniem przedwczesnego dojrzewania (pojawienie się cech męskich przed 9. rokiem życia) oznacza się poziom testosteronu w celu potwierdzenia diagnozy [59]. U dziewcząt badanie testosteronu może być wykonane przy objawach wirylizacji przed pokwitaniem.
• Monitorowanie leczenia hormonalnego: mężczyźni leczeni z powodu hipogonadyzmu (przyjmujący testosteron w zastrzykach, żelu lub tabletkach) powinni regularnie kontrolować poziom hormonu we krwi, aby upewnić się, że dawka jest odpowiednia. Typowo kontrolne badania wykonuje się co kilka miesięcy, a później co 6–12 miesięcy w trakcie ustabilizowanego leczenia – według zaleceń lekarza prowadzącego [60]. Również u osób zmieniających płeć (terapia hormonalna transseksualna) monitoruje się stężenia hormonów płciowych.
• Inne sytuacje medyczne: endokrynolog może zlecić profil hormonalny (w tym testosteron) przy podejrzeniu różnych zaburzeń, np. guzów hormonalnych (nadnerczy, jajników, jąder), zespołów nadnerczowych, ciężkich chorób przewlekłych wpływających na gospodarkę hormonalną. Czasem poziom testosteronu sprawdza się także u mężczyzn z osteoporozą lub znaczną anemią o niejasnej przyczynie, gdyż niedobór hormonu może być jednym z czynników tych stanów [61].

Czy każdy mężczyzna po 50-tce powinien zbadać testosteron? Nie ma jednoznacznych wytycznych nakazujących powszechne badanie testosteronu u wszystkich mężczyzn w określonym wieku. Zalecenia mówią, by badać testosteron u mężczyzn starszych tylko wtedy, gdy występują objawy sugerujące jego niedobór [62]. Sam wiek nie jest jedynym kryterium – wielu panów starzeje się, nie odczuwając dolegliwości andropauzy. Jeśli jednak pojawiają się typowe symptomy, wtedy jak najbardziej warto hormon sprawdzić. W praktyce, każdy mężczyzna, który czuje „utracenie witalności” i inne objawy, może poprosić lekarza o skierowanie na takie badanie, nawet jeśli nie jest bardzo zaawansowany wiekowo.

Jak często badać poziom testosteronu? To zależy od sytuacji:

• Osoba, u której wynik był prawidłowy i nie ma szczególnych objawów, nie musi regularnie powtarzać tego badania bez wskazań. Wystarczy wrócić do tematu, jeśli pojawią się dolegliwości sugerujące zmianę hormonalną.
• Jeśli wynik był na granicy normy, lekarz może zalecić powtórzenie za kilka tygodni lub miesięcy w celu obserwacji trendu. Zwłaszcza dotyczy to młodych mężczyzn z pogranicznym niskim wynikiem – warto sprawdzić, czy nie obniża się on dalej.
• Pacjent leczony z powodu niskiego testosteronu (np. przyjmujący terapię zastępczą) będzie miał kontrole według zaleceń lekarza – zwykle początkowo co 3–6 miesięcy, później co rok. Chodzi o upewnienie się, że poziom utrzymuje się w pożądanym zakresie i że leczenie jest bezpieczne (monitoruje się też np. morfologię krwi, markery prostaty u mężczyzn itp.).
• U kobiet z rozpoznanym PCOS lub innym hiperandrogenizmem lekarz może zlecać okresowe pomiary androgenów, by ocenić skuteczność leczenia (np. leków antyandrogenowych) lub progresję choroby. Tutaj częstotliwość zależy od potrzeb klinicznych.
• Po znaczącej zmianie stanu zdrowia warto czasem zweryfikować hormony. Np. mężczyzna, który schudł 20 kg lub wyleczył przewlekłą chorobę, może sprawdzić, czy poziom testosteronu się poprawił. Z kolei przebycie poważnej choroby (np. COVID-19, operacji, urazu jądra) może wpłynąć na hormony – po rekonwalescencji można rozważyć badanie kontrolne, jeśli są wskazania.

Reasumując, badanie testosteronu wykonujemy wtedy, kiedy są ku temu powody – przede wszystkim objawy lub schorzenia mogące wpływać na ten hormon. Nie jest to typowe badanie profilaktyczne jak morfologia czy cholesterol, ale raczej ukierunkowana diagnostyka. Częstotliwość badania zależy od indywidualnej sytuacji pacjenta. Jeśli masz wątpliwości, czy powinieneś/powinnaś zbadać testosteron, najlepiej skonsultuj się ze swoim lekarzem rodzinnym lub endokrynologiem – wspólnie zdecydujecie, czy to badanie jest dla Ciebie wskazane. Pamiętaj, że zawsze lepiej sprawdzić i wiedzieć, niż ignorować potencjalny problem.

Rola testosteronu w zdrowiu seksualnym, nastroju, masie mięśniowej i metabolizmie

Testosteron nie bez powodu nazywany jest „hormonem męskości” – wpływa on na wiele aspektów funkcjonowania organizmu, które kojarzymy z typowo męskimi cechami. Jednak zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet odpowiedni poziom tego hormonu przekłada się na określone obszary zdrowia fizycznego i psychicznego. Omówmy jego rolę w kontekście zdrowia seksualnego, samopoczucia (nastroju), kondycji mięśni oraz przemiany materii.

• Zdrowie seksualne: Testosteron jest absolutnie kluczowy dla utrzymania popędu płciowego (libido). U mężczyzn to właśnie ten hormon w dużej mierze „napędza” zainteresowanie seksem. Niski poziom testosteronu często skutkuje obniżeniem libido oraz problemami z potencją (może utrudniać osiągnięcie erekcji) [63]. Z kolei prawidłowy poziom sprzyja zachowaniu satysfakcjonującego życia seksualnego – przekłada się na częstsze i silniejsze poranne erekcje, większą ochotę na aktywność seksualną oraz lepszą funkcję erekcyjną. Testosteron wpływa też na płodność mężczyzny – jest niezbędny do produkcji pełnowartościowych plemników w jądrach [64]. U kobiet testosteron również odgrywa rolę w życiu intymnym: choć panie mają go mało, to pewna ilość androgenów jest potrzebna do utrzymania zdrowego poziomu pożądania seksualnego i satysfakcji. Zbyt niski testosteron u kobiety (np. po usunięciu jajników) bywa wiązany ze spadkiem libido. Podsumowując: testosteron jest ważny dla popędu i sprawności seksualnej u obu płci – jego niedobór często oznacza kłopoty w sypialni, a wyrównanie poziomu może te problemy złagodzić.
• Nastrój i samopoczucie: Hormony potrafią wpływać nie tylko na ciało, ale i na psychikę. Testosteron ma wpływ na nastrój, poziom energii życiowej oraz pewne cechy zachowania. Wielu mężczyzn z niskim testosteronem skarży się na przewlekłe zmęczenie, brak motywacji, obniżoną pewność siebie, a nawet stany depresyjne [65]. Często poprawa poziomu hormonu (czy to poprzez leczenie, czy zmianę stylu życia) skutkuje „odżyciem” – powrotem energii, chęci do działania, lepszym nastrojem. Testosteron bywa kojarzony także z agresywnością i konkurencyjnością – rzeczywiście, bardzo wysoki poziom może sprzyjać zwiększonej drażliwości, impulsywności. Jednak u większości osób hormon ten raczej stabilizuje nastrój i dodaje wigoru, niż powoduje negatywne zachowania. U kobiet wpływ testosteronu na nastrój również istnieje – np. leczenie nadmiaru androgenów u pań z PCOS często poprawia samopoczucie (zmniejsza się np. drażliwość związana z zaburzeniami hormonalnymi). Trzeba jednak pamiętać, że nastrój jest kwestią złożoną i zależy od wielu czynników – testosteron jest jednym z elementów tej układanki.
• Masa mięśniowa i siła: Testosteron to jeden z najsilniejszych hormonów anabolicznych, czyli takich, które sprzyjają budowaniu tkanek ciała. Dzięki niemu mężczyźni naturalnie mają większą masę mięśniową niż kobiety. Hormon ten zwiększa syntezę białek mięśniowych, co prowadzi do wzrostu i wzmocnienia mięśni [66]. Dlatego sportowcy z wyższym naturalnym poziomem testosteronu często notują lepsze wyniki siłowe. W medycynie stosuje się terapię testosteronem u mężczyzn z niedoborem, by odzyskali siłę mięśni (np. u seniorów z sarkopenią – zanikiem mięśni). Niski testosteron powoduje stopniową utratę mięśni i siły – pacjenci z hipogonadyzmem często zauważają, że mimo ćwiczeń mają słabsze mięśnie, a ich obwody mięśniowe się zmniejszają. Równocześnie zwiększa się otłuszczenie ciała, zwłaszcza w okolicy brzusznej (tzw. otyłość brzuszna). Z tego powodu niedobór testosteronu bywa jednym z czynników rozwoju zespołu metabolicznego (o tym niżej). U kobiet testosteron także wpływa na tkankę mięśniową – chociaż panie nie zbudują takiej muskulatury jak panowie, to nawet niewielkie wahania androgenów mogą przekładać się na skład ciała. Np. kobiety z PCOS (mające nieco wyższy testosteron) często mają łatwość w budowaniu masy mięśniowej, ale też skłonność do przyrostu wagi. Z kolei kobiety po menopauzie, gdy spada poziom hormonów (w tym testosteronu), szybciej tracą mięśnie i trudniej im utrzymać siłę. Reasumując: testosteron to „naturalne paliwo” dla mięśni – jego odpowiedni poziom pomaga utrzymać mięśnie silne i sprawne, zaś niedobór prowadzi do osłabienia mięśni. Dlatego też doping testosteronem (sterydami anabolicznymi) jest niestety popularny w sporcie – choć oczywiście nielegalny i bardzo szkodliwy, co warto podkreślić.
• Metabolizm i tkanka tłuszczowa: Testosteron ma istotny wpływ na przemianę materii. Jednym z jego działań jest regulacja rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w organizmie. Mężczyźni z prawidłowym poziomem tego hormonu mają zwykle mniej tkanki tłuszczowej podskórnej, a więcej mięśni, natomiast przy niedoborze testosteronu metabolizm zwalnia, a tłuszcz zaczyna odkładać się łatwiej – szczególnie w okolicy brzucha. Niski testosteron jest skorelowany z otyłością i insulinoopornością: badania pokazują, że otyli mężczyźni mają statystycznie niższy poziom testosteronu, a mężczyźni z niskim testosteronem częściej stają się otyli [67] [68]. Tworzy się błędne koło, bo tkanka tłuszczowa dodatkowo obniża poziom androgenów (enzym aromataza w tłuszczu przekształca testosteron w estrogen) [69]. Ponadto niedobór testosteronu wiąże się z gorszą wrażliwością na insulinę i większym ryzykiem cukrzycy typu 2 – nawet u połowy mężczyzn chorych na cukrzycę stwierdza się jednocześnie obniżony poziom testosteronu [70]. Zespół metaboliczny (czyli otyłość brzuszna + nadciśnienie + zaburzenia cukru i cholesterolu) również częściej występuje u mężczyzn z niedoborem testosteronu [71]. Oczywiście, nie oznacza to, że to testosteron bezpośrednio „decyduje” o wadze czy cukrzycy, ale jest ważnym elementem układanki metabolicznej. Wysoki poziom testosteronu (np. u sportowców stosujących sterydy) z kolei może prowadzić do obniżenia stężenia dobrego cholesterolu HDL i podwyższenia złego LDL, a w konsekwencji negatywnie wpływać na układ sercowo-naczyniowy [72]. U kobiet zaburzenia testosteronu też rzutują na metabolizm – np. w PCOS nadmiar androgenów idzie w parze z insulinoopornością i ryzykiem cukrzycy. Generalnie jednak to u mężczyzn zależność „testosteron a metabolizm” jest najbardziej widoczna. Podsumowanie: testosteron pomaga utrzymać korzystny skład ciała (więcej mięśni, mniej tłuszczu) i dobrą wrażliwość na insulinę. Jego brak sprzyja otyłości brzusznej, zaburzeniom metabolicznym i może zwiększać ryzyko chorób serca. Dbanie o prawidłowy poziom testosteronu (poprzez zdrowy tryb życia lub leczenie, jeśli trzeba) jest więc elementem dbania o metabolizm.

Na koniec warto zaznaczyć, że testosteron działa w naszym organizmie w równowadze z innymi hormonami. Jego wpływ na zdrowie jest ogromny, ale zależy też od kontekstu – np. od poziomu estrogenów, hormonu wzrostu, hormonów tarczycy, od ogólnej kondycji organizmu. Dlatego leczenie niedoboru testosteronu przynosi najlepsze efekty, gdy idzie w parze z holistycznym podejściem: zmianą diety, ćwiczeniami fizycznymi, redukcją stresu i leczeniem innych współistniejących chorób.

Testosteron to ważny hormon dla mężczyzn i kobiet, wpływający na cechy płciowe, seksualność, nastrój, mięśnie i metabolizm. Badanie poziomu testosteronu jest prostym krokiem, który może wyjaśnić przyczyny wielu dolegliwości – od problemów seksualnych, przez zmęczenie i depresję, po zmiany w sylwetce. Jeśli borykasz się z objawami mogącymi sugerować niski lub wysoki testosteron, nie wahaj się porozmawiać o tym z lekarzem. Badanie jest szybkie i bezpieczne, a wiedza o własnym zdrowiu hormonalnym pozwoli Ci podjąć świadome decyzje co do ewentualnego leczenia czy zmiany stylu życia. Pamiętaj, że w razie wykrycia nieprawidłowości dostępne są skuteczne metody terapii – od leczenia przyczynowego, po hormonalną terapię zastępczą u mężczyzn z hipogonadyzmem. Dzięki temu można przywrócić równowagę hormonalną i znacząco poprawić jakość życia. Twoje zdrowie jest najważniejsze – zadbaj o nie kompleksowo, nie ignoruj sygnałów wysyłanych przez organizm i korzystaj z dostępnej wiedzy medycznej.

Bibliografia

• MedlinePlus – Testosterone Levels Test (US National Library of Medicine): Opis badania poziomu testosteronu, rola hormonu i interpretacja wyników [73] [74].
• Mayo Clinic – Male menopause (andropause) – Myth or reality?: Artykuł Mayo Clinic o zmianach hormonalnych u starzejących się mężczyzn, spadku testosteronu ~1% rocznie po 40 r.ż. i odsetku mężczyzn z niedoborem [75].
• Harvard Health – Testosterone, aging, and the mind: Omówienie fizjologii testosteronu i jego wpływu na organizm mężczyzny (mięśnie, kości, libido, agresja, erytrocyty) [76].
• MedlinePlus – Medical Encyclopedia: Testosterone – blood test: Encyklopedia medyczna MedlinePlus o badaniu testosteronu (przygotowanie, procedura, ryzyko) [77].
• HelloZdrowie – Testosteron – badanie hormonu, norma, jak podnieść/obniżyć: Polski artykuł popularnonaukowy (2024) zawierający normy testosteronu dla kobiet i mężczyzn [78] oraz omówienie wskazań do badania [79].
• WebMD – Low Testosterone and Your Health: Artykuł dla pacjentów o skutkach niskiego testosteronu, związkach z cukrzycą, otyłością i zespołem metabolicznym [80] [81].
• Cleveland Clinic – Low Testosterone in Women: Informacje o spadku testosteronu u kobiet z wiekiem i po usunięciu jajników (około 50% spadku do menopauzy) [82].
• Medycyna Praktyczna – mp.pl (serwis Kardiologia): Wzmianka o analizie badań 24 tys. mężczyzn – niskie stężenie testosteronu powiązano z wyższym ryzykiem zgonu (choroby sercowo-naczyniowe) [83].
• Sports-Med.pl – Testosteron: norma i interpretacja wyników: (Źródło pomocnicze) Polski artykuł blogowy (2025) opisujący normy w różnych jednostkach, znaczenie wolnego testosteronu i przyczyny zaburzeń [84] [85].

Przypisy