Wielkanoc a cholesterol – jak świąteczne jedzenie wpływa na profil lipidowy?

Święta wielkanocne to czas rodzinnych spotkań przy suto zastawionym stole. Tradycyjne potrawy wielkanocne – takie jak jaja podawane z majonezem, pasztety, tłuste wędliny, kiełbasy, sałatki z ciężkimi sosami oraz rozmaite ciasta i mazurki – często zawierają duże ilości tłuszczów zwierzęcych i cukrów. Taka dieta bogata w tłuszcze nasycone może niekorzystnie wpłynąć na profil lipidowy we krwi. Spożycie nadmiernej ilości tłustych mięs, masła, śmietany czy wyrobów cukierniczych sprzyja podniesieniu stężenia tzw. „złego” cholesterolu LDL oraz trójglicerydów we krwi¹². Cholesterol LDL obecny w nadmiarze odkłada się w ścianach tętnic i przyspiesza procesy miażdżycowe, zwiększając ryzyko zawału serca i udaru mózgu. Z kolei dieta wielkanocna uboga jest w warzywa i błonnik, co sprawia, że brak jest czynników pomagających obniżyć poziom cholesterolu.

Warto pamiętać, że same jajka, choć mają wysoką zawartość cholesterolu, spożywane z umiarem (np. jedno dziennie) nie muszą znacząco podnosić cholesterolu we krwi u zdrowej osoby. Bardziej szkodliwe jest połączenie jaj z dużą ilością tłuszczów nasyconych (np. majonez czy masło). Aktualne zalecenia wskazują, że ograniczenie tłuszczów nasyconych w diecie i zastąpienie ich zdrowszymi tłuszczami (np. olejami roślinnymi bogatymi w nienasycone kwasy tłuszczowe) sprzyja obniżeniu poziomu LDL i ryzyka chorób serca³⁴. Badania naukowe pokazują, że zmniejszenie spożycia tłuszczów zwierzęcych i cholesterolu w diecie może w ciągu kilku lat przełożyć się na istotne zmniejszenie ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych⁴. Innymi słowy – to, co jemy ma bezpośredni wpływ na nasze zdrowie, a świąteczne folgowanie sobie może chwilowo zaburzyć naszą gospodarkę lipidową.

Lipidogram – co to jest i jak go interpretować?

Lipidogram (profil lipidowy) to badanie krwi, które określa stężenia różnych frakcji tłuszczów we krwi. Obejmuje on kilka parametrów, z których każdy dostarcza ważnych informacji o stanie gospodarki lipidowej organizmu:

• Cholesterol całkowity (TC) – jest to suma wszystkich frakcji cholesterolu obecnych we krwi. Pożądany poziom cholesterolu całkowitego u osób zdrowych wynosi poniżej ok. 190–200 mg/dl (5,0 mmol/l). Wynik powyżej 190 mg/dl sugeruje hipercholesterolemię, czyli zbyt wysoki cholesterol we krwi¹.
• Cholesterol LDL (tzw. „zły” cholesterol) – to frakcja najbardziej odpowiedzialna za odkładanie się blaszki miażdżycowej w tętnicach. Im niższe stężenie LDL, tym lepiej dla zdrowia. U osób niskiego ryzyka chorób sercowo-naczyniowych za akceptowalną uznaje się wartość LDL poniżej 115 mg/dl (3,0 mmol/l). Jeśli jednak występują czynniki ryzyka lub choroby układu krążenia, obowiązują znacznie ostrzejsze cele: np. u osób z wysokim ryzykiem zaleca się LDL <70 mg/dl, a u pacjentów bardzo wysokiego ryzyka (np. po zawale serca) nawet <55 mg/dl (1,4 mmol/l)²³. W praktyce oznacza to, że normy LDL są indywidualizowane – im większe zagrożenie chorobą serca, tym niższy powinien być LDL.
• Cholesterol HDL (tzw. „dobry” cholesterol) – ta frakcja działa ochronnie, pomagając usuwać nadmiar cholesterolu z tętnic do wątroby. Wysoki poziom HDL jest korzystny. Norma dla HDL wynosi powyżej 40 mg/dl u mężczyzn i 45–50 mg/dl u kobiet. Często mówi się, że dobrze jest mieć HDL >60 mg/dl, gdyż takie wartości mogą wiązać się z niższym ryzykiem miażdżycy. Należy jednak pamiętać, że bardzo wysoki HDL nie zawsze oznacza pełną ochronę – ważna jest całościowa ocena profilu lipidowego.
• Trójglicerydy (TG) – to cząsteczki tłuszczu krążące we krwi, głównie pochodzące z diety i syntezy wątrobowej. Prawidłowe stężenie trójglicerydów na czczo wynosi <150 mg/dl (1,7 mmol/l)³. Umiarkowanie podwyższone wartości (150–199 mg/dl) mogą już wymagać modyfikacji diety, a stężenia wysokie (≥200 mg/dl) są niekorzystne dla zdrowia. Bardzo wysokie poziomy TG (≥500 mg/dl) niosą ryzyko ostrego zapalenia trzustki. Spożycie alkoholu oraz słodkich i tłustych pokarmów (często obecnych na święta) może znacząco podnieść poziom trójglicerydów, dlatego wynik badania wykonany wkrótce po takiej biesiadzie bywa przejściowo wyższy.

Interpretując lipidogram, lekarz zwraca uwagę na wszystkie parametry łącznie. Ważna jest nie tylko pojedyncza wartość, ale też wzajemne proporcje (np. stosunek cholesterolu całkowitego do HDL) oraz obecność innych czynników ryzyka u pacjenta. Cholesterol LDL uchodzi za główny cel terapii i profilaktyki – to jego obniżanie jest kluczowe dla zmniejszenia ryzyka zawału i udaru. W razie stwierdzenia nieprawidłowych wyników lipidogramu, zwykle zaleca się zmianę diety, trybu życia, a czasem włącza leki obniżające cholesterol (np. statyny), aby przywrócić bezpieczne wartości.

Kiedy warto wykonać badania cholesterolu?

Kontrola poziomu cholesterolu jest istotna, ponieważ podwyższony cholesterol zwykle nie daje żadnych objawów aż do momentu wystąpienia powikłań (zawału, udaru). Dlatego badania profilaktyczne są kluczowe. Kiedy zatem zbadać lipidogram? Oto sytuacje, w których szczególnie warto o tym pamiętać:

• Po okresach dietetycznego „folgowania sobie”: Jeśli podczas świąt (Wielkanocy, Bożego Narodzenia) lub wakacji pozwalaliśmy sobie na dużo ciężkostrawnych, tłustych potraw i słodyczy, dobrze jest sprawdzić po pewnym czasie (np. kilka tygodni po świętach) jak wpłynęło to na nasz cholesterol. To szczególnie ważne, gdy wcześniej stwierdzono u nas graniczne lub podwyższone wyniki. Badanie po świętach może zmotywować do powrotu do zdrowych nawyków, jeśli zobaczymy niepożądany wzrost poziomu cholesterolu.
• Rutynowo u osób dorosłych: Polskie wytyczne zalecają, by każdy mężczyzna po 40. roku życia oraz każda kobieta po menopauzie (zwykle ok. 50. roku życia) wykonał profilaktycznie lipidogram, nawet jeśli czuje się zdrowo². Wcześniejsze, regularne badania (np. co 5 lat od 20–30. roku życia) są wskazane u osób obciążonych czynnikami ryzyka.
• Przy występowaniu czynników ryzyka: Osoby w każdym wieku, które palą papierosy, mają nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, otyłość lub obciążony wywiad rodzinny (choroby serca u rodziców lub rodzeństwa w młodym wieku) powinny kontrolować cholesterol częściej. Również gdy w rodzinie występowała hipercholesterolemia rodzinna (genetycznie uwarunkowany bardzo wysoki cholesterol), konieczne są badania już w młodym wieku.
• Jeśli pojawiły się objawy mogące sugerować zaburzenia lipidowe: Chociaż wysoki cholesterol nie daje wyraźnych dolegliwości, czasem u osób z bardzo wysokimi wartościami pojawiają się żółtawe zgrubienia na powiekach lub w ścięgnach (żółtaki cholesterolowe). Ich obecność powinna skłonić do natychmiastowego sprawdzenia lipidogramu.
• U osób z chorobami sercowo-naczyniowymi: Jeśli ktoś przebył zawał serca, udar mózgu, ma rozpoznaną chorobę niedokrwienną serca lub miażdżycę tętnic obwodowych, badanie cholesterolu jest elementem standardowej opieki medycznej. W tej grupie docelowe wartości cholesterolu LDL są najniższe, a monitorowanie leczenia (np. statynami) odbywa się regularnie – zwykle kilka tygodni po wprowadzeniu terapii i następnie co kilka miesięcy, aby upewnić się, że cel lipidowy został osiągnięty².

Podsumowując, warto zbadać cholesterol przynajmniej raz na kilka lat (częściej, jeśli istnieją czynniki ryzyka). Dzięki temu możemy wykryć nieprawidłowości na wczesnym etapie i podjąć działania, zanim dojdzie do powikłań. Niestety, wciąż duża część osób nie ma świadomości swojego wysokiego cholesterolu, ponieważ nigdy go nie sprawdza – badanie profilaktyczne to zatem inwestycja w nasze przyszłe zdrowie.

Aktualne normy i wytyczne dotyczące cholesterolu

Normy cholesterolu we krwi nie są jednolite dla każdego – zależą od ogólnego ryzyka sercowo-naczyniowego. Ogólnie jednak przyjmuje się pewne orientacyjne wartości, które mogą nam powiedzieć, czy wyniki lipidogramu mieszczą się w pożądanym zakresie:

• Cholesterol całkowity (TC): <190 mg/dl – wynik pożądany; 190–239 mg/dl – wartości graniczne; ≥240 mg/dl – cholesterol znacznie podwyższony. U osób z wynikiem powyżej 190 mg/dl rozpoznaje się hipercholesterolemię¹.
• Cholesterol LDL: docelowe wartości zależą od kategorii ryzyka:
  • Niskie ryzyko – <115 mg/dl (3,0 mmol/l). Wynik powyżej 115 mg/dl może już zwiększać ryzyko miażdżycy¹³.
  • Umiarkowane ryzyko – <100 mg/dl (2,6 mmol/l).
  • Wysokie ryzyko (np. u osób z cukrzycą lub wieloma czynnikami ryzyka) – <70 mg/dl (1,8 mmol/l).
  • Bardzo wysokie ryzyko (np. po zawale serca, w zaawansowanej miażdżycy) – <55 mg/dl (1,4 mmol/l)³.
• Cholesterol HDL: >40 mg/dl u mężczyzn i >45–50 mg/dl u kobiet to wartości prawidłowe. Niższe oznaczają zbyt niski poziom „dobrego” cholesterolu. Z kolei wartości HDL >60 mg/dl mogą być czynnikiem ochronnym.
• Trójglicerydy: <150 mg/dl – norma; 150–199 mg/dl – poziom podwyższony (należy poprawić dietę, ograniczyć cukry proste i alkohol); ≥200 mg/dl – hipertrójglicerydemia wymagająca interwencji (dieta, aktywność, a gdy bardzo wysokie – leki).

Wytyczne Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) oraz Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego podkreślają konieczność dostosowania docelowych wartości LDL do profilu pacjenta³. Dlatego lekarz, interpretując nasz wynik, zapyta o ewentualne choroby serca, cukrzycę, nadciśnienie, palenie tytoniu itp. U osoby młodej, bez obciążeń, LDL rzędu 130 mg/dl może zostać oceniony jako „umiarkowanie podwyższony” i zaleca się głównie dietę oraz obserwację. Natomiast ten sam wynik u pacjenta po zawale będzie zdecydowanie za wysoki – konieczne jest intensywne leczenie, by zejść poniżej 55–70 mg/dl. Kluczowym celem jest osiągnięcie jak najniższego stężenia LDL, ponieważ udowodniono, że im niżej LDL, tym mniejsze ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych³⁴. Nie istnieje „zbyt niski” cholesterol LDL z punktu widzenia ryzyka – nawet bardzo niskie wartości są bezpieczne dla organizmu, a przynoszą korzyści w postaci ochrony przed miażdżycą³.

Warto również wspomnieć o cholesterolu nie-HDL – jest to po prostu różnica między cholesterolem całkowitym a HDL, zawierająca wszystkie “aterogenne” (sprzyjające miażdżycy) frakcje lipidów. W niektórych przypadkach lekarze posługują się tym wskaźnikiem; jego docelowe wartości to zwykle cholesterol nie-HDL <130 mg/dl u osób z niskim ryzykiem (odpowiada to LDL <100) lub jeszcze niższe przy wyższym ryzyku³. Jednak dla pacjenta najważniejsze są podstawowe liczby z lipidogramu – to one w pierwszej kolejności decydują o podjęciu leczenia lub zmianie stylu życia.

Cholesterol a ryzyko chorób sercowo-naczyniowych

Dlaczego tak bardzo skupiamy się na cholesterolu? Ponieważ jednoznacznie powiązano jego poziom z ryzykiem rozwoju miażdżycy i powikłań sercowo-naczyniowych. Im wyższe stężenie cholesterolu (zwłaszcza LDL) we krwi, tym większe ryzyko zawału serca, udaru mózgu czy choroby wieńcowej. Badania epidemiologiczne w Polsce (np. badanie NATPOL) wykazały, że ponad połowa dorosłych Polaków ma cholesterol powyżej normy¹. Niestety, wiele z tych osób nie jest świadomych zagrożenia, bo wysoki cholesterol nie boli – działa podstępnie, odkładając się latami w naczyniach. Z kolei dowody naukowe pokazują, że obniżenie poziomu cholesterolu przekłada się bezpośrednio na spadek częstości zawałów i udarów. Na przykład, obserwowana w ostatnich dekadach poprawa profilu lipidowego populacji przyczyniła się do wyraźnego spadku umieralności z powodu chorób serca². Szacuje się, że obniżenie stężenia LDL o każde 40 mg/dl (1 mmol/l) zmniejsza ryzyko poważnych incydentów sercowo-naczyniowych o około 20–25%⁴. Dlatego tak ważne jest zarówno wczesne wykrywanie, jak i skuteczne leczenie hipercholesterolemii.

Należy też pamiętać, że cholesterol to tylko jeden z czynników wpływających na zdrowie serca, choć bardzo ważny. Nieprawidłowy profil lipidowy często współistnieje z innymi problemami, takimi jak nadciśnienie, cukrzyca czy otyłość, potęgując ryzyko. Kompleksowe podejście do profilaktyki – uwzględniające zarówno kontrolę cholesterolu, jak i pozostałych czynników – daje najlepsze efekty w zapobieganiu miażdżycy.

Profilaktyka – jak utrzymać prawidłowy profil lipidowy?

Dobra wiadomość jest taka, że na poziom cholesterolu w dużym stopniu możemy wpłynąć sami poprzez wybory stylu życia. Oto najważniejsze elementy profilaktyki, które pomogą utrzymać cholesterol w ryzach:

• Zdrowa dieta: Podstawą jest ograniczenie tłuszczów nasyconych i trans. Zamiast tłustego mięsa, masła, smalcu czy tłustych wyrobów mlecznych, wybierajmy chude mięsa, ryby morskie, oliwę z oliwek, olej rzepakowy oraz orzechy. Dieta bogata w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe oraz nasiona roślin strączkowych dostarcza błonnika, który pomaga obniżyć poziom cholesterolu. Już sama zmiana diety na tzw. dietę śródziemnomorską lub bogatą w błonnik może obniżyć cholesterol LDL o kilkanaście procent. Unikajmy nadmiaru cukrów prostych – słodycze i słodzone napoje podnoszą trójglicerydy i mogą obniżać HDL.
• Regularna aktywność fizyczna: Ruch to sprzymierzeniec zdrowego serca. Regularne ćwiczenia aerobowe (takie jak szybki marsz, bieganie, jazda na rowerze, pływanie) pomagają podnieść poziom „dobrego” cholesterolu HDL i obniżyć trójglicerydy⁵. Aktywność wpływa też korzystnie na obniżenie LDL (zwłaszcza połączona z redukcją masy ciała). Zaleca się minimum 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo – to tylko około 30 minut dziennie przez 5 dni w tygodniu. Ćwiczenia dodatkowo wspomagają kontrolę ciśnienia krwi, masy ciała i cukru, co pośrednio również poprawia profil lipidowy.
• Utrzymanie prawidłowej masy ciała: Nadwaga i otyłość często wiążą się z nieprawidłowym cholesterolem. Tkanka tłuszczowa, zwłaszcza ta zlokalizowana wokół talii, sprzyja wzrostowi LDL i trójglicerydów, a obniża HDL. Redukcja masy ciała o zaledwie 5–10% potrafi znacząco poprawić wyniki lipidogramu. Warto dążyć do BMI w normie (18,5–24,9) i obwodu talii <94 cm u mężczyzn i <80 cm u kobiet.
• Rzucenie palenia: Palenie papierosów obniża poziom dobrego cholesterolu HDL i uszkadza ściany naczyń, ułatwiając odkładanie się cholesterolu w tętnicach. Rzucenie palenia poprawia profil lipidowy i redukuje ryzyko chorób serca niemal od razu – już rok po zerwaniu z nałogiem ryzyko zawału znacząco spada.
• Umiar w alkoholu: Nadmierne spożycie alkoholu, zwłaszcza piwa i słodkich drinków, zwiększa stężenie trójglicerydów. Jeśli pijemy alkohol, róbmy to z umiarem. Przy wysokich trójglicerydach lekarz może zalecić całkowitą abstynencję do czasu ich unormowania.
• Regularne badania i współpraca z lekarzem: Profilaktyka to także kontrolne badania krwi. Jeśli cholesterol jest podwyższony, należy ściśle przestrzegać zaleceń lekarza. Czasami zmiana stylu życia nie wystarcza – wtedy włącza się leki (np. statyny, ezetymib). Ważne, by przyjmować je regularnie, ponieważ tylko trwałe obniżenie cholesterolu przekłada się na ochronę naczyń. Nie należy obawiać się leków – są one skuteczne i bezpieczne, a korzyści z ich stosowania (mniejsze ryzyko zawału/udaru) przeważają nad ewentualnymi działaniami niepożądanymi.

Na koniec warto podkreślić, że profilaktyka się opłaca. Dbanie o zdrowy styl życia i regularne badanie cholesterolu przynoszą realne korzyści w postaci dłuższego życia w zdrowiu. Według ekspertów nawet 80% przedwczesnych zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych można by zapobiec poprzez modyfikację czynników ryzyka, w tym poprawę profilu lipidowego. Po okresach takich jak święta, gdy dieta bywa cięższa, dobrze jest wrócić do zdrowych nawyków i ewentualnie skontrolować profil lipidowy, aby mieć pewność, że nasze serce pozostaje pod dobrą ochroną.

Przypisy